Περί των... «γνωστών αγνώστων»

...............................

Σταθείς δε ο Παύλος εν μέσω τού Αρείου πάγου έφη· Άνδρες Αθηναίοι, κατά πάντα ως δεισιδαιμονεστέρους υμάς θεωρώ. Διερχόμενος γαρ και αναθεωρών τα σεβάσματα υμών εύρον και βωμόν εν ω επεγέγραπτο αγνώστω θεώ. Ον ουν αγνοούντες ευσεβείτε, τούτον εγώ καταγγέλω υμίν...(Πράξεις, ΙΖ΄, 22-24)

..
Πασίγνωστη η μαρτυρία του Παύλου. Πόσες και πόσες φορές δεν την ακούσατε να χρησιμοποιείται ως απόδειξη σπερματικού Λόγου και προφητικής αναμονής των προγόνων μας για τον Έναν και Μοναδικό αληθινό Θεό (εννοείται βέβαια τον ιουδαιοχριστιανικό Γιαχβέ);

..
Τα πράγματα ωστόσο για άλλη μία φορά δεν είναι ακριβώς έτσι όπως τα παρουσιάζουν οι χριστιανοί απολογητές. Κι αυτό βέβαια δεν το λέω εγώ, αλλά η πλειονότητα των ειδικών μελετητών και ερευνητών. Ας δούμε όμως γιατί.

«Τω αγνώστω θεώ» ή «τοις αγνώστοις θεοίς»; ..

«Κατά τη μεταγενέστερη κυρίως Αρχαιότητα οι φιλοσοφικές θεωρίες -ιδιαίτερα των στωικών- και η έντονη θρησκευτικότητα δημιούργησαν την πεποίθηση και ενίσχυσαν την αντίληψη ότι κανένας θεός δεν πρέπει να αγνοείται από τη λατρεία. Ακόμη και οι θεοί των οποίων τα ονόματα και οι συγκεκριμένες επιδράσεις δεν ήταν γνωστές έπρεπε να τιμώνται. Έτσι, αυτοί οι “άγνωστοι” θεοί συμπεριλαμβάνονταν στο ευρύτερο “Πάνθεον” και αποτελούσαν μια πληρότητα του θεϊκού κύκλου, που συχνά εκφραζόταν με τη διατύπωση “πάντες θεοί”. Έτσι δημιουργήθηκε μια λατρευτική προσωνυμία που ήταν χαραγμένη σε επιγραφές βωμών των μεταγενέστερων χρόνων - και όπως φαίνεται, μόνο στον πληθυντικό αριθμό» (1):

α. Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, βιβλίο 1 («Αττικά»),1.4 (μαρτυρία για την περιοχή του Φαλήρου):

.
«[…] ενταύθα και Σκιράδος Αθηνάς ναός εστι και Διός απωτέρω, βωμοί δε θεών τε ονομαζομένων αγνώστων […]» ...

β. Ομοίως, βιβλίο 5 («Ηλιακά Α΄»), 14.8 (μαρτυρία για την περιοχή της Ολυμπίας):

..
«[…] τα δε ες τον μέγαν βωμόν ολίγω μεν τι ημίν πρότερον εστιν ειρημένα, καλείται δε Ολυμπίου Διός: προς αυτώ δε εστιν αγνώστων θεών βωμός […]»

γ. Στην Πέργαμο βρέθηκε το 1909 μια αναθηματική επιγραφή την οποία οι ειδικοί αποκατέστησαν ως εξής:

..............................................Θεοίς αγ [νώστοις]
..............................................Καπίτ [ων]
..............................................Δαδούχ [ος]

δ. Φιλόστρατος, Βίος Απολλωνίου, 6,3:
.
«[…] σωφρονέστερον γαρ το περί πάντων θεών λέγειν και ταύτα Αθήνησιν, ου και αγνώστων δαιμόνων βωμοί ίδρυνται […]»

ε. Ακόμα κι ο ίδιος ο Άγιος Ιερώνυμος (συντάκτης τής περίφημης Βουλγκάτα, τιμώμενος από την ορθόδοξη Εκκλησία στις 15 Ιουνίου) εξέφρασε την άποψη ότι ο Παύλος στην περίπτωση του επίμαχου βωμού, μετέτρεψε τον πληθυντικό «θεοίς αγνώστοις» στον ενικό «αγνώστω θεώ» και (σαν να μην έφτανε αυτό) παρέδραμε το υπόλοιπο κομμάτι της επιγραφής που έλεγε: «[…] θεοίς Ασίας, Ευρώπης και Αφρικής θεοίς αγνώστοις και ξένοις» (2)! Tη θέση του Ιερώνυμου επανέλαβε αργότερα και ο Οικουμένιος, Επίσκοπος Τρίκκης καθώς και ο Έρασμος στο «Μωρίας Εγκώμιον»:

[…] ‘Εάν δέ τις πιστεύῃ κατά τι τόν πεντάγλωσσον εκεῖνον ῾Ιερώνυμον,
παρά τῷ θείῳ Παύλῳ και οἱ λόγοι τῶν ἱερῶν γραφῶν ἀντιφάσκουσι, καίτοι
οὐδαμῶς καθ' ἑαυτούς ἀντιφάσκοντες, ὅτε ἰδών τυχαίως ἐν Ἀθήναις τήν
ἐπί τοῦ ναοῦ ἐπιγραφήν, «ἀγνώστῳ θεῷ», ἔστρεψεν αὐτήν εἰς ἐπιχείρημα ὑπέρ τῆς χριστιανικῆς πίστεως, παραλείψας τους ἄλλους, δι’ ους περ ἐγράφη ἀπέσπασε δηλ. τοῦτο, Ἀγνώστῳ θεῷ, παραλλάξας καί τοῦτο ὀλίγον.Ἐπειδή  τό ὅλον τῆς ἐπιγραφῆς εἶχεν οὕτω «Τοῖς θεοῖς Ἀσίας,Εὐρώπης καί Ἀφρικῆς θεοῖς αγνώστοις καί ξένοις» […]

..

Αξίζει δε να αναφερθεί ότι μερικοί θεωρούν το κείμενο των Πράξεων νοθευμένο ή μεταγενέστερη προσθήκη. Η θέση αυτή -την οποία εξέφρασε πρώτος ο Νόρντεν- «από άλλους έγινε αποδεκτή (λ.χ. J. Wellhausen, H. Lietzmann, R. Reitzenstein) και από άλλους πολεμήθηκε (A.v. Harnack, Th. Birt, Ed. Meyer)» (3). Σύμφωνα πάλι με μιαν άλλη εκδοχή, ο ενικός του Παύλου «οφείλεται εις φθορά του κειμένου ή εις σφάλμα της μνήμης» (4), ενώ στο περιοδικό «Αιξώνη» (1951, σ. 132) διατυπώθηκε η θεωρία ότι «η επιγραφή ήτο μεν κατά πληθυντικό αριθμόν γεγραμμένη, αλλά διά κεφαλαίων προευκλειδίων γραμμάτων […], ότε ήτο ακόμη εν χρήσει το τρισκελές σίγμα, το Ο ετίθετο και αντί των γραμμάτων Ω, ΟΥ, η δε διαφορά προήλθεν εξ εσφαλμένης αναγνώσεως του Παύλου, ένεκα της μετά 500 και πλέον έτη μεταβολής του σχήματος των γραμμάτων του αττικού αλφαβήτου».(5)..

Ναι, αλλά ο Λουκιανός;..

Το προκλητικό αυτό ερώτημα είναι από τ’ αγαπημένα των απολογητών. Στο έργο του μεγάλου συγγραφέα «Φιλόπατρις», βλέπετε, αναφέρεται ο όρκος: «Νη τον άγνωστον εν Αθήναις» καθώς και ένα απόσπασμα που φαίνεται να δικαιώνει τον Παύλο: «[…] ημείς δε τον εν Αθήναις Άγνωστον εφευρόντες και προσκυνήσαντες χείρας εις ουρανόν εκτείναντες τούτω ευχαριστήσωμεν ως καταξιωθέντες τοιούτου κράτους υπήκοοι γενέσθαι».

..
Ωστόσο -για να δανειστώ έναν όρο από την ποδοσφαιρική αργκό- η φάση αυτή θεωρείται ως μη γενόμενη αφού το συγκεκριμένο έργο τού Λουκιανού συγκαταλέγεται από τους ειδικούς στα ψευδεπίγραφα! Εκτιμάται ότι πιθανότατα γράφτηκε τον Μεσαίωνα! 

..
Ωστόσο…

Ωστόσο υπάρχει και κάποια άλλη μαρτυρία που ουδόλως αποκλείει την εκδοχή του Παύλου! Το αστείο δε είναι ότι η αναφορά αυτή χρησιμοποιείται τόσο από τους απολογητές όσο και από τους αμφισβητούντες με εντελώς ανορθόδοξο τρόπο, αφού οι μεν τη διαστρεβλώνουν με την προσφιλή τους μέθοδο του «συρράπτειν», οι δε την ερμηνεύουν μονόπλευρα! Πρόκειται συγκεκριμένα για την αναφορά του Διογένη Λαέρτιου στο «Βίοι και γνώμαι των ενφιλοσοφία ευδοκιμησάντων», Α΄ (Επιμενίδης),110 όπου παραδίδεται μια εξήγηση για την προέλευση της λατρείας των ανωνύμων θεών:

Ὅθεν καὶ Ἀθηναίοις τότε λοιμῷ κατεχομένοις ἔχρησεν ἡ Πυθία καθῆραιτὴν πόλιν· οἱ δὲ πέμπουσι ναῦν τε καὶ Νικίαν τὸν Νικηράτου εἰς Κρήτην,
καλοῦντες τὸν Ἐπιμενίδην. καὶ ὃς ἐλθὼν Ὀλυμπιάδι τεσσαρακοστῇ
ἕκτῃ ἐκάθηρεν αὐτῶν τὴν πόλιν καὶ ἔπαυσε τὸν λοιμὸν τοῦτον τὸν τρόπον.
λαβὼν πρόβατα μελανά τε καὶ λευκὰ ἤγαγε πρὸς τὸν Ἄρειον πάγον.
κἀκεῖθεν εἴασεν ἰέναι οἷ βούλοιντο, προστάξας τοῖς ἀκολούθοις ἔνθα
ἂν κατακλίνοι αὐτῶν ἕκαστον, θύειν τῷ προσήκοντι θεῷ· καὶ οὕτω λῆξαιτὸ κακόν. ὅθεν ἔτι καὶ νῦν ἔστιν εὑρεῖν κατὰ τοὺς δήμους τῶν Ἀθηναίων
βωμοὺς ἀνωνύμους, ὑπόμνημα τῆς τότε γενομένης ἐξιλάσεως.

..

Πολλοί απολογητές, λοιπόν, όπως διαπίστωσα μελετώντας διάφορες ξένες και εγχώριες ιστοσελίδες, απομονώνουν τη φράση «τω προσήκοντι θεώ», τη μετατρέπουν ανερυθρίαστα σε… επιγραφή και την πλασάρουν τεχνηέντως ως περίπου ταυτόσημη της φράσης «τω αγνώστω θεώ» αποσιωπώντας το γεγονός ότι στο κείμενο γίνεται λόγος για… πλήθος «προσηκόντων» -και ως εκ τούτου… διαφορετικών- θεών! Οι αμφισβητούντες από την άλληκολλάνε στη φράση «βωμούς ανωνύμους» και την ερμηνεύουν μονόπλευρα χωρίς να ασχολούνται καθόλου με το γεγονός ότι αφού -σύμφωνα πάντα με το κείμενο- όπου σταματούσαν τα πρόβατα, στήνονταν βωμοί στην εκάστοτε προσήκουσα θεότητα της περιοχής, η φράση «βωμοί ανώνυμοι» κάλλιστα θα μπορούσε να αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου στα σημεία που σταμάτησαν κάποια πρόβατα, δεν ήταν γνωστή κάποια συγκεκριμένη θεότητα! Είναι δυνατόν, δηλαδή, να υπήρχαν ανάμεσα στους βωμούς γνωστών θεών και κάποιοι που όντως ήταν αφιερωμένοι «τω αγνώστω θεώ», όχι όμως σ’εκείνον τον άγνωστο θεό που φαντάζονται οι χριστιανοί απολογητές -τον Θεό όλης της κτίσης-, αλλά στον άγνωστο προσήκοντα θεό» της… γύρω περιοχής!!

Φυσικά αυτή είναι μόνο η μία πιθανή εκδοχή. Ή άλλη είναι οι εν λόγω βωμοί να μην έφεραν καμία απολύτως αναθηματική επιγραφή, να ήταν δηλαδή αυτό ακριβώς που δηλώνει και η επίμαχη φράση τού Λαέρτιου: ανώνυμοι! Στην περίπτωση αυτή, βέβαια, δικαιώνονται οι αμφισβητούντες (6)...

Όπως και να ’χει πάντως, ένα είναι το σίγουρο: ακόμα κι αν παρά τις σοβαρές αντιρρήσεις της πλειονότητας των ειδικών, τελικά όντως υπήρξε ο βωμός που περιέγραψε ο Παύλος, σε καμία περίπτωση αυτό δεν αποτελεί απόδειξη προφητικής αναμονής του Ενός και Μοναδικού χριστιανικού Θεού. Το αντίθετο θα έλεγα! Άλλωστε, αν το καλοσκεφτεί κανείς, ποια η διαφορά ανάμεσα στον συμβολισμό που έκρυβε ο περίφημος Άγνωστος Θεός και σ’ εκείνον που κρύβει ο Άγνωστος... Στρατιώτης;

.
.

..
Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ..

[1]..Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 1, σ. 660, λήμμα: «Άγνωστος θεός»

..

[2].«Inscriptio autem arae non ita erat, ut Paulus asseruit “ignoto

deo” sed ita: “Diis Asia et Euroae et Africae, diis ignotis et peregrinis”.

Verum qia Paulus non pluribus diis indigebat ignotis, sed uno tantum

ignoto deo, singylari verro usus est […]»

.

[3]..Πάπυρος Λαρούς, 1963, τ. 1, σ. 233, λήμμα: «Αγνώστου θεού βωμός»

..

[4]..Ομ.

..

[5]..Ομ.

[6]..Στον Παλατίνο Λόφο τής Ρώμης βρέθηκε ένας προχριστιανικός βωμός
με την εξής επιγραφή:
..
..................SEI DEO SEI DEIVAE SAC [ RUM ]
..................C. SEXTIUS ET CALVINUS PR [ AETOR ]
..................DE SENATI SENSENTIA
..................RESTITUIT

Σε διάφορες ξένες σελίδες αναφέρεται ότι η εν λόγω επιγραφή σημαίνει: 
«Τω αγνώστω θεώ» - κι όποιος τσιμπήσει, τσίμπησε! Στην πραγματικότητα, 
βλέπετε, αυτό που λέει το κείμενο είναι: «Είτε σε θεό, είτε σε θεά». Το 
υπόλοιπο δε κομμάτι αναφέρει ότι ο βωμός αναστηλώθηκε κατ’ εντολή 
της Συγκλήτου από τον Σέξτο. Εικάζεται ότι ο βωμός είτε έφερε ήδη πριν 
από την αναστήλωσή του την επιγραφή, είτε απλώς η θεότητα στην οποία 
ήταν αφιερωμένος, με το πέρασμα τού χρόνου και την εγκατάλειψη είχε 
πλέον ξεχαστεί.