Η μαρτυρία τού Τάκιτου

..............................
..
Και μετά τον Σουητώνιο και τον Πλίνιο τον Νεότερο, σειρά παίρνει κι ο τρίτος Ρωμαίος ιστορικός που επικαλούνται οι χριστιανοί όταν η κουβέντα έρχεται στο ζήτημα τής ιστορικότητας τού Ιησού ۬ πρόκειται, όπως θα καταλάβατε, για τον Πόπλιο Κορνήλιο Τάκιτο και την πολυσυζητημένη μαρτυρία του από το 15ο βιβλίο των Χρονικών (1) που για πολλούς αποτελεί σημαντικότατο στοιχείο στην πορεία αναζήτησης τού ιστορικού Ιησού. Στο εν λόγω απόσπασμα, λοιπόν, αναφέρεται ότι ο Νέρων, για να καταπνίξει τις φήμες που τον ήθελαν να κρύβεται πίσω από τη μεγάλη πυρκαγιά τής Ρώμης, στράφηκε με σκληρές τιμωρίες εναντίον μιας τάξης ανθρώπων που ήταν μισητοί για τα βδελυρά τους έργα και που ο λαός ονόμαζε χριστιανούς (Christianos). Το δε όνομα τους -όπως διευκρινίζει ο Τάκιτος- το είχαν πάρει από τον Χριστό (Christus) ο οποίος επί Τιβερίου είχε καταδικαστεί σε θάνατο από τον Ρωμαίο επίτροπο-ηγεμόνα (procurator) τής Ιουδαίας Πόντιο Πιλάτο. Τα βασανιστήρια ωστόσο στα οποία υποβάλλονταν οι άνθρωποι αυτοί, ήταν τόσο φριχτά που παρά το γεγονός ότι δικαίως τιμωρούνταν, εν τούτοις υπήρξε και κάποια συμπόνια γι’αυτούς, αφού φαινόταν πως όλα αυτά στην πραγματικότητα ΔΕΝ γίνονταν για το δημόσιο συμφέρον, αλλά αποκλειστικά και μόνο για τη σκληρότητα ενός ανθρώπου: τού Νέρωνα.

Εκ πρώτης όψεως…

Εκ πρώτης όψεως οι πληροφορίες αυτές αποτελούν «μια πολύ σημαντική, συγκεκριμένη και θετική είδηση για τον Χριστό και για τη χρονολογία του θανάτού του», αφού -όπως και στα Ευαγγέλια- η εκτέλεσή του συνδέεται άμεσα με τον Πόντιο Πιλάτο. Όσον αφορά τώρα την παράμετρο τής αξιοπιστίας, «όπως αναφέρουν σχολιαστές του Τάκιτου, ο ιστορικός αυτός ήταν πολύ καλά πληροφορημένος, αφού στο έργο του αναφέρει ότι ο όχλος ονόμαζε τους πιστούς chrestiani, ενώ ο ίδιος τούς ονομάζει christiani, επειδή γνώριζε ότι ο ιδρυτής τους ήταν ο Christus και όχι ο Chrestus». (2)


Ωστόσο…

Ωστόσο υπάρχουν πολλοί που δε συμμερίζονται καθόλου την άποψη αυτή. Ένα σημείο φερ’ ειπείν που προκαλεί έντονο προβληματισμό, είναι ο όρος procurator που χρησιμοποιήθηκε από τον Τάκιτο. Ο Πόντιος Πιλάτος, βλέπετε, -όπως μαρτυρά μια ρωμαϊκή επιγραφή τού 1ου αιώνα που βρέθηκε το 1961 στην Καισάρεια- στην πραγματικότητα δεν κατείχε το αξίωμα τού επιτρόπου (ηγεμόνα), αλλά αυτό τού επάρχου (Praefectus). Ο τίτλος τού Επιτρόπου ως διοικητή τής επαρχίας τής Ιουδαίας είναι μεταγενέστερος και καταγράφεται από το 44 μ.Χ. και μετά. Ο Πιλάτος, λοιπόν, από το 26 έως το 36 που διήρκεσε η ηγεμονία του, ΔΕΝ ήταν επίτροπος και συνεπώς δεν μπορεί να καταχωρίστηκε στα ρωμαϊκά αρχεία με το αξίωμα αυτό, πράγμα που κι αυτό συνεπακόλουθα σημαίνει ότι οι πληροφορίες τού Τάκιτου -σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση των χριστιανών- δεν είναι δυνατόν να αντλήθηκαν από την πηγή αυτή! Πέραν τούτου, υπάρχει και μια άλλη λεπτομέρεια που εμβάλλει κάποιον σε σκέψεις: εάν ο Τάκιτος είχε όντως στηριχτεί στα επίσημα αρχεία τού κράτους, τότε όχι μόνο τον τίτλο procurator δε θα είχε συναντήσει, αλλά πιθανότατα ούτε καν το ίδιο το όνομα Χριστός, αφού στην πραγματικότητα δεν πρόκειται περί ονόματος, αλλά περί θεολογικού προσωνυμίου! Τα πράγματα είναι, νομίζω, ξεκάθαρα: εάν η περίφημη εκτέλεση είχε όντως καταγραφεί στα αρχεία τού κράτους, τότε ο Πιλάτος θα είχε καταχωρισθεί με τον τίτλο Praefectus και ο Χριστός με το όνομα Ιησούς Ναζωραίος - όπως ακριβώς δηλαδή (υποτίθεται ότι) συνέβη και στην περίπτωση τής επιγραφής Ι.Ν.Β.Ι.!

Αναφορικά δε με το έτερο επιχείρημα ότι σε αντίθεση με τον Τάκιτο, «ο όχλος ονόμαζε τους πιστούς chrestiani», θα πρέπει να επισημανθεί ότι το λατινικό κείμενο δε λέει κάτι τέτοιο, αφού -τυπικά τουλάχιστον- ο λεκτικός τύπος που χρησιμοποιήθηκε είναι το σωστό christianos. Και λεώ «τυπικά» γιατί όπως εκ των υστέρων αποδείχθηκε, στο παλαιότερο σωζόμενο αντίγραφο τού αποσπάσματος η επίμαχη λέξη υπέστη «εξωτερικές παρεμβάσεις»! Αρχικά, βλέπετε, στη θέση τού «έγκυρου» christianos υπήρχε το «λανθασμένο» chrestianos. Κάποιος αντιγραφέας ωστόσο, θεώρησε σκόπιμο να επέμβει στην επίμαχη λέξη, μετατρέποντας το e σε i! To κενό διάστημα όμως που δημιουργήθηκε μεταξύ τού i και του επόμενου γράμματος που ακολουθούσε, δηλαδή τού s, τον πρόδωσε. Η παραποίηση αυτή που για πρώτη φορά επισημάνθηκε το 1906 (G. Andresen), όπως επιβεβαίωσε και η υπέρυθρη φωτογράφιση τού εγγράφου, θεωρείται πλέον απολύτως τεκμηριωμένη: κάτω από i όντως υπήρχε κάποτε ένα e!..
...
Αξιζει δε να επισημανθεί ότι στο Christus που ακολουθεί πέντε λέξεις μετά, το γράμμα που βρίσκεται ανάμεσα στο r και το s, το γενικά αποδεκτό δηλαδή ως i, όπως φαίνεται και στη δεύτερη στη σειρά φωτογραφία πιο πάνω, δεν είναι καθόλου ευδιάκριτο. Στην πραγματικότητα μάλιστα θα ορκιζόταν κανείς ότι δεν υπάρχει απολύτως τίποτα στο σημείο αυτό! Για την ακρίβεια, αυτό που φαίνεται είναι μοναχά μια γραμμή-«γέφυρα» που θυμίζει επικίνδυνα το οριζόντιο τμήμα τού «σταυρού» στο e που σβήστηκε! Ίχνη επέμβασης ωστόσο, εδώ δε φαίνεται να υπάρχουν. (3)
..
Δεδομένων, λοιπόν, των στοιχείων αυτών, είναι νομίζω σαφές ότι η αποδεικτική αξία τής μαρτυρίας τού Τάκιτου ως προς το ζήτημα τής ιστορικής ύπαρξης τού επί επάρχου (και όχι επιτρόπου) Ποντίου Πιλάτου εκτελεσθέντος Ιησού Ναζωραίου (και όχι Χριστού), είναι εξαιρετικά ισχνή. Το πιθανότερο είναι ο Τάκιτος -όπως ακριβώς συνέβη και με τη μαρτυρία τού Πλινίου τού Νεοτέρου- απλώς να αναπαρήγαγε τις πεποιθήσεις των χριστιανών και όχι να κατέγραψε ιστορικά γεγονότα.
..
Εκτός κι αν…

Εκτός βέβαια κι αν -όπως πιθανολογούν κάποιοι- οι επίμαχες αναφορές παρεισήχθησαν εκ των υστέρων από χριστιανούς αντιγραφείς που θέλησαν να προσαρμόσουν το επίμαχο απόσπασμα στη δική τους εκδοχή. Περιέργως άλλωστε κανείς από τους χριστιανούς συγγραφείς των πρώτων αιώνων δεν επικαλείται τη μαρτυρία τού Τάκιτου -ούτε καν όταν η συζήτηση συνδέεται με τον Νέρωνα και τις διώξεις των πιστών! Δεδομένης λοιπόν τής χρονικής απόστασης που χωρίζει τη μαρτυρία τού Τάκιτου (κυρίως δε τού μεσαιωνικού αντιγράφου των Χρονικών), από τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται, η περίπτωση τής μεταγενέστερης παρεισαγωγής ασφαλώς δεν μπορεί να αποκλειστεί. (4)

Παρ’ όλα αυτά…

Παρ’ όλα αυτά, οι υπό συζήτηση στίχοι τού Τάκιτου θεωρούνται από τους περισσότερους μελετητές αυθεντικοί. Το βασικό επιχείρημα είναι ότι η εικόνα που παραδίδει το επίμαχο απόσπασμα για τους χριστιανούς δεν είναι και η καλύτερη: «μισητοί», «βδελυρά έργα», «δεισιδαιμονία», «άξιζαν κάθε τιμωρία» - ασφαλώς όχι και η καλύτερη διαφήμιση για τον χριστιανισμό… Κι εδώ που τα λέμε, δεν αποκλείεται αυτός ακριβώς να ήταν κι ο λόγος που οι χριστιανοί συγγραφείς των πρώτων αιώνων δεν παρέπεμπαν στη συγκεκριμένη πηγή!

Από την άλλη όμως ποιος μπορεί να αποκλείσει την περίπτωση κάποιος πονηρός αντιγραφέας, αντιλαμβανόμενος ότι αν το απόσπασμα θύμιζε περισσότερο απολογητικό κείμενο παρά ιστορική καταγραφή, πιθανότατα δε θα γινόταν πιστευτό (5), να επέλεξε εντελώς συνειδητά μια ενδιάμεση, αληθοφανέστερη θέση για να θολώσει τα νερά; Διότι ο Τάκιτος μπορεί μεν να έγραψε αυτά που έγραψε για τους χριστιανούς, αλλά όπως και να ’χει, οι σαφώς διπλωματικές φραστικές διατυπώσεις που χρησιμοποίησε, υπέβαλλαν το συμπέρασμα ότι οι σκληρές τιμωρίες που επιβλήθηκαν από τον Νέρωνα ήταν αυθαίρετες και προϊόν τής προσωπικής του εμπάθειας.

Εβραϊκός δάκτυλος;

Μήπως όμως πίσω σπό την πιθανολογούμενη παρεισαγωγή θα πρέπει να υποτεθεί, όχι χριστιανικός, αλλά εβραϊκός δάκτυλος; Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή -η οποία προτάθηκε σε μια πρόσφατη συζήτηση από τον φίλο Άθεο- είναι εξαιρετικά πιθανό οι Εβραίοι, ορμώμενοι τόσο από το μίσος τους κατά των χριστιανών όσο και κατά τού Νέρωνα, να νόθευσαν την πληροφορία «βάζοντας στη θέση των Ιουδαίων το όνομα των Χριστιανών, τη μισητή τους αίρεση, έτσι απλά και γρήγορα, όπως σπρώχνουμε τα σκουπίδια κάτω από το χαλί». (6)

Η υπόθεση αυτή, όμως, όπως ακριβώς κι η προηγούμενη που αναφέρθηκε, σκοντάφτει πάνω στο ίδιο πρόβλημα: στο ότι δηλαδή οι τοποθετήσεις τού Τάκιτου δεν είναι απόλυτες. Ο Νέρων σε αντίθεση με τις αναφορές τού Πλινίου τού Πρεσβυτέρου, τού Σουητώνιου και τού Δίωνος Κασσίου δεν παρουσιάζεται στον αναγνώστη ως ένοχος για τη φωτιά, αλλά απλώς ως αντικείμενο φημών. Την ίδια στιγμή όμως που σχετικοποιούνται οι κατηγορίες εις βάρος του, επικρίνεται από την άλλη για τη σκληρότητα και την εμπάθειά του απέναντι στους χριστιανούς. Κι οι χριστιανοί με τη σειρά τους ενώ από τη μια παρουσιάζονται ως μισητοί, κατάπτυστοι δεισιδαίμονες που άξιζαν ακόμα και την πιο ακραία τιμωρία, από την άλλη περιγράφονται ως οικτρά θύματα τής αυθαιρεσίας και της σκληρότητας τού Νέρωνα! Μια στο καρφί και μια στο πέταλο δηλαδή! Οπότε τι συμπέρασμα μπορεί να εξαχθεί εδώ με ασφάλεια; Ποιος ζημιώνεται και ποιος βγαίνει ωφελημένος;

Χάριν πληρότητας πάντως να αναφερθεί ότι σύμφωνα με κάποια άλλη παραλλαγμένη θεωρία (Eric Laupot), οι christianos για τους οποίους γίνεται λόγος στο δεύτερο βιβλίο των Χρονικών τού εκκλησιαστικού συγγραφέα τού 4ου αιώνα Σουλπικίου Σεβήρου στην πραγματικότητα ταυτίζονται με τους αντίστοιχους τού Τάκιτου και ήταν αναμφίβολα Εβραίοι. Το απόσπασμα δε αυτό θεωρείται ότι πιθανότατα αντλήθηκε από το σήμερα χαμένο πλέον σώμα τού 5ου βιβλίου τής Ιστορίας τού Τάκιτου και -κατά τον Laupot- αποδεικνύει πειστικά ότι τόσο οι christianos τού Ρωμαίου ιστορικού όσο και εκείνοι τού Σουλπικίου Σεβήρου δεν ήταν παρά Εβραίοι εξεγερθέντες. Στο επίμαχο κείμενο ωστόσο βλέπουμε να γίνεται σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στους christianos και τους Iudaeis, αφού οι δύο θρησκείες δεν περιγράφονται ως ένα ενιαίο σύνολο, αλλά ως δύο ανταγωνιστικές σέκτες εκ των οποίων η μία ξεπήδησε μέσα από την άλλη. Η επίγνωση δε τής διαφορετικότητας αυτής επισημαίνεται στο επίμαχο απόσπασμα κι από τον ίδιο τον Τίτο ο οποίος προκειμένου να εξουδετερωθούν ολοσχερώς οι συγγενείς μεν, αντιμαχόμενες δε θρησκείες (religiones) των Ιουδαίων και των χριστιανών, τάσσεται υπέρ τής καταστροφής τού Ναού τού Σολομώντος. Ο Laupot, ωστόσο, εστιάζοντας ανισομερώς την προσοχή του στους christianos «εις βάρος» των Iudaeis, αναπόφευκτα υποβαθμίζει την ιδεολογικοθρησκευτική προσέγγιση τού στρατηγού, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι christianos αυτοί -όπως ακριβώς και οι «κανονικοί» Iudaeis- στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά Εβραίοι στασιαστές που με τη συνωμοτική, αντιστασιακή τους δράση είχανε γίνει πονοκέφαλος στη Ρώμη. Έτσι λοιπόν, προσωπικά δε μπορώ να πω πως αντιλαμβάνομαι απόλυτα τον λόγο για τον οποίο το christianos στα επίμαχα αποσπάσματα τού Τάκιτου και τού Σουλπικίου Σεβήρου θα πρέπει να κατανοηθεί ως Ιουδαίος. Κάτι, νομίζω, λείπει…

Η θεωρία τού Βεργίδη

Ο Νίκος Βεργίδης πάλι στο Νέρων και Χριστός παρουσίασε μιαν άλλη θεωρία. Υποστηρίζοντας ότι ο χριστιανισμός είχε ρωμαϊκή και όχι ιουδαϊκή προέλευση, απέκλεισε την περίπτωση εκείνοι τους οποίους ο λαός μισούσε για τα βδελυρά τους έργα, να ήταν Εβραίοι και διατύπωσε τον ισχυρισμό ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για Ρωμαίους!! Η αν μη τι άλλο ανατρεπτική αυτή θεωρία δομήθηκε ωστόσο πάνω σε μια καταφανώς σαθρή βάση λανθασμένων δεδομένων.

Για να αναφέρουμε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Βεργίδης στην προσπάθειά του να τεκμηριώσει τη θεωρία ότι οι χριστιανοί που σύμφωνα με τον Τάκιτο συλλαμβάνονταν κι ομολογούσαν, στην πραγματικότητα ήταν «εξέχοντες Ρωμαίοι αριστοκράτες χριστιανοί», αναλώθηκε σε μια εκτενέστατη ανάλυση δυόμισυ σελίδων η οποία ωστόσο βασιζόταν σε μια λέξη που όχι μόνο δεν αναφέρεται στο επίμαχο απόσπασμα, αλλά ούτε καν υπονοείται (7)! Συγκεκριμένα, στηριζόμενος σε μιαν απελπιστικά άστοχη μετάφραση τού κειμένου, όπου στον στίχο 5 αντί να γίνεται λόγος για τη σύλληψη «εκείνων που ομολόγησαν ένοχοι», διαβάζουμε για σύλληψη των «φανερών οπαδών της αίρεσης», προέβη σε βαθύτερη ανάλυση τής -επαναλαμβάνω, ανύπαρκτης- λέξης φανεροί, μεθερμηνεύοντας την κι από πάνω ως εξέχοντες και καταλήγοντας έτσι κυριολεκτικά από το πουθενά στο συμπέρασμα ότι οι εξέχοντες αυτοί δεν μπορεί παρά να ήταν Ρωμαίοι αριστοκράτες! Και σαν να μην έφτανε αυτό, προς επίρρωσιν, υποτίθεται, τού συμπεράσματός ετούτου, παραπέμπει τον αναγνώστη στην «απόδειξη» τού Τάκιτου ο οποίος «στο τελευταίο εδάφιο της αναφοράς του στους χριστιανούς, μας λέει ότι κυκλοφορούν διαδόσεις “πως αυτοί οι άνθρωποι πέθαιναν για το δημόσιο συμφέρον” […]». Για να καταλήξει: «Ποιοι λοιπόν είναι αυτοί πούχουν λόγους ν’ αγωνίζονται για το δημόσιο συμφέρον; Η απάντηση είναι εύκολη. […] Ποιοι άλλοι παρά Ρωμαίοι αριστοκράτες; […]». Εδώ δηλαδή μιλάμε για ΤΗΝ αλλοίωση! Οι άνθρωποι αυτοί, λέει, πέθαιναν για το δημόσιο συμφέρον… Όταν το κείμενο στην πραγματικότητα λέει ακριβώς το… αντίθετο: ότι δηλαδή υπήρχε η αίσθηση πως ΔΕΝ πέθαιναν για το δημόσιο συμφέρον!!

Κατακλείδα

Για να μείνουμε λοιπόν στην κοινώς αποδεκτή θέση η οποία δέχεται τις επίμαχες αναφορές τού Τάκιτου ως αυθεντικές, μπορούμε άφοβα νομίζω να πούμε ότι ακόμα κι έτσι, δεν μιλάμε για μια ανεξάρτητη καταγραφή ιστορικών γεγονότων με την αυστηρή έννοια τού όρου, αλλά για την απλή καταγραφή υποκειμενικών πεποιθήσεων και δοξασιών. Ο Τάκιτος απλώς επανέλαβε τη χριστιανική εκδοχή ۬ δεν κατέγραψε γεγονότα, αλλά θρύλους και παραδόσεις. Ό,τι κι αν μπορεί να σημαίνει τώρα αυτό...
..
..

Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ

[1] XV,44

[2] Στρ. Θεοδοσίου - Μάνος Δανέζης, Στα ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ., σ. 235, εκδ. Δίαυλος

[3] Για αναλυτικότερες πληροφορίες, εδώ.

[4] Ο Τάκιτος γράφει το 117 αναφερόμενος χοντρικά στην περίοδο μεταξύ
26 (πρωιμότερη πιθανή χρονολογία σταύρωσης) και 64 (εμπρησμός Ρώμης),
ενώ το παλαιότερο αντίγραφο τού επίμαχου αποσπάσματος περιέχεται στο
Μεδικαίον ΙΙ, ένα χειρόγραφο τού 11ου αιώνα. Ωστόσο το γεγονός αυτό από
μόνο του, ασφαλώς δεν είναι αρκετό για να απορριφθεί το κείμενο ως
αναξιόπιστο. Αν συνέβαινε αυτό, τότε θα έπρεπε να βάλουμε και πίσω
από ιστορικά δεδομένα που σήμερα θεωρούμε αδιαμφισβήτητες αλήθειες, ένα τεράστιο ερωτηματικό.

[5] Όπως φερ’ ειπείν στην περίπτωση τής Φλαβιανής μαρτυρίας.

[6] Από το δεύτερο βιβλίο τού Άθεου το οποίο πρόκειται να κυκλοφορήσει
γύρω στα τέλη τού 2009.

[7] Νίκος Βεργίδης, Νέρων και Χριστός, σ. 138-141, εκδ. Arcadia..
..