...................Αναδημοσίευση για το συλλογικό ιστολόγιο «Αθεΐα»
...........Άρειος Πάγος, Αθήνα: η χάλκινη μνημειακή στήλη με την καινοδιαθητική περικοπή για τον «άγνωστο θεό».
«Ἀφοῦ ἐστάθηκε ὁ Παύλος ἐν μέσω τοῦ Αρείου Πάγου εἶπε· “ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἐγώ σᾶς
θεωρῶ ὡς τούς περισσότερον θρήσκους ἀπό τούς ἄλλους ἀνθρώπους. 23 Διότι, καθώς
ἐπερνοῦσα τούς δρόμους τῆς πόλεώς σας καί ἔβλεπα μέ προσοχήν τά ἱερά πού σέβεσθε, εὑρῆκα καί ἕνα βωμόν εἰς τόν ὁποῖον ἦτο χαραγμένη ἡ ἐπιγραφή: Εἰς τόν ἄγνωστον Θεόν. Αὐτόν λοιπόν τόν ὁποῖον σέβεσθε χωρίς νά τόν γνωρίζετε, αὐτόν ἐγώ κηρύττω εἰς σᾶς.”» (1)..
Πασίγνωστη η μαρτυρία του Παύλου. Πόσες και πόσες φορές δεν την ακούσαμε να χρησιμοποιείται ως απόδειξη σπερματικού Λόγου και προφητικής αναμονής των αρχαίων Ελλήνων για τον Έναν και Μοναδικό αληθινό Θεό: τον ιουδαιοχριστιανικό Γιαχβέ; Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι ακριβώς έτσι όπως διατείνονται οι χριστιανοί απολογητές. Κι αυτό δεν αποτελεί αυθαίρετο συμπέρασμα μιας ισχνής μειοψηφίας κακόπιστων αμφισβητιών, αλλά θέση με την οποία συντάσσεται ένα σημαντικό κομμάτι των ειδικών που ασχολήθηκαν με το θέμα.
«Τῷ ἀγνώστῳ θεῷ» ή «τοῖς αγνώστοις θεοῖς»;
«Κατά τη μεταγενέστερη κυρίως Αρχαιότητα οι φιλοσοφικές θεωρίες -ιδιαίτερα των στωικών- και η έντονη θρησκευτικότητα δημιούργησαν την πεποίθηση και ενίσχυσαν την αντίληψη ότι κανένας θεός δεν πρέπει να αγνοείται από τη λατρεία. Ακόμη και οι θεοί των οποίων τα ονόματα και οι συγκεκριμένες επιδράσεις δεν ήταν γνωστές, έπρεπε να τιμώνται. Έτσι, αυτοί οι “άγνωστοι” θεοί συμπεριλαμβάνονταν στο ευρύτερο “Πάνθεον” και αποτελούσαν μια πληρότητα του θεϊκού κύκλου, που συχνά εκφραζόταν με τη διατύπωση “πάντες θεοί”. Έτσι δημιουργήθηκε μια λατρευτική προσωνυμία που ήταν χαραγμένη σε επιγραφές βωμών των μεταγενέστερων χρόνων - και όπως φαίνεται, μόνο στον πληθυντικό αριθμό» (2). Τα παραδείγματα άφθονα:
α. Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, βιβλίο 1 («Αττικά»), 1.4 (μαρτυρία για την περιοχή του Φαλήρου):
«[…] ἐνταῦθα καὶ Σκιράδος Ἀθηνᾶς ναός ἐστι καὶ Διὸς ἀπωτέρω, βωμοὶ δὲ θεῶν τε ὀνομαζομένων Ἀγνώστων […]»
β. Ομοίως, βιβλίο 5 («Ηλιακά Α΄»), 14.8 (μαρτυρία για την περιοχή τής Ολυμπίας):
«[…] τὰ δὲ ἐς τὸν μέγαν βωμὸν ὀλίγῳ μέν τι ἡμῖν πρότερόν ἐστιν εἰρημένα, καλεῖται δὲ Ὀλυμπίου Διός: πρὸς αὐτῷ δέ ἐστιν Ἀγνώστων θεῶν βωμὸς […]»
γ. Στην Πέργαμο βρέθηκε το 1909 μια αναθηματική επιγραφή την οποία οι ειδικοί αποκατέστησαν ως εξής:
ΘΕΟΙΣ ΑΓ [ΝΩΣΤΟΙΣ] ΚΑΠΙΤ [ΩΝ] ΔΑΔΟΥΧ [ΟΣ]
δ. Φιλόστρατος, Βίος Απολλωνίου, 6,3:
«[…] σωφρονέστερον γάρ τό περί πάντων θεῶν λέγειν καί ταύτα Ἀθήνησιν, οὐ καί αγνώστων δαιμόνων βωμοί ἵδρυνται […]»
Αξίζει δε να αναφερθεί ότι ακόμα κι ο ίδιος ο Άγ. Ιερώνυμος (συντάκτης τής περίφημης Βουλγκάτα, τιμώμενος από την ορθόδοξη Εκκλησία στις 15 Ιουνίου) εξέφρασε την άποψη ότι ο Παύλος στην περίπτωση του επίμαχου βωμού, μετέτρεψε τον πληθυντικό «θεοῖςαγνώστοις» στον ενικό «ἀγνώστῳ θεῷ» και (σαν να μην έφτανε αυτό) παρέδραμε το υπόλοιπο κομμάτι τής επιγραφής που έλεγε: «[…] θεοῖς Ἀσίας, Εὐρώπης καί Ἀφρικῆς θεοῖς αγνώστοις καί ξένοις» (3)! Tη θέση αυτή του Ιερώνυμου επανέλαβε μάλιστα αργότερα και ο Οικουμένιος, Επίσκοπος Τρίκκης καθώς και ο Έρασμος στο «Μωρίας Εγκώμιον»:
Πέραν τούτου, δεν πρέπει να παραβλέπεται και το γεγονός ότι μερικοί θεωρούν το κείμενο των Πράξεων νοθευμένο ή μεταγενέστερη προσθήκη. Η θέση αυτή -την οποία πρώτος εξέφρασε ο Νόρντεν- «από άλλους έγινε αποδεκτή (λ.χ. J. Wellhausen, H. Lietzmann, R. Reitzenstein) και από άλλους πολεμήθηκε (A.v. Harnack, Th. Birt, Ed. Meyer)» (5). Σύμφωνα πάλι με μιαν άλλην εκδοχή, ο ενικός του Παύλου
«ὀφείλεται εἰς φθοράν τοῦ κειμένου ἢ εἰς σφάλμα τῆς μνήμης» (6), ενώ στο περιοδικό «Αἰξωνή» (1951, σ. 132) διατυπώθηκε η θεωρία ότι «ἡ ἐπιγραφή ἦτο μέν κατά πληθυντικόν ἀριθμόν γεγραμμένη, ἀλλά διά κεφαλαίων προευκλειδίων γραμμάτων […], ὅτε ἦτο ἀκόμη ἐν χρήσει τό τρισκελές σῖγμα, τό Ο ἐτίθετο καί ἀντί τῶν γραμμάτων Ω, ΟΥ, ἡ δέ διαφορά προήλθεν ἐξ ἐσφαλμένης ἀναγνώσεως τοῦ Παύλου, ἕνεκα τῆς μετά 500 καί πλέον ἔτη μεταβολής τοῦ σχήματος τῶν γραμμάτων τοῦ ἀττικού ἀλφαβήτου». (7)
Ναι, αλλά ο Λουκιανός;
Το εκ πρώτης όψεως εύλογο αυτό ερώτημα των χριστιανών απολογητών πράγματι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στο έργο τού μεγάλου συγγραφέα «Φιλόπατρις», βλέπετε, αναφέρεται ο όρκος: «Νή τόν άγνωστον ἐν Ἀθήναις» καθώς και ένα απόσπασμα που φαίνεται να δικαιώνει τον Παύλο: «[…] ἡμεῖς δέ
τόν ἐν Ἀθήναις Άγνωστον ἐφευρόντες και προσκυνήσαντες χείρας εἰς οὐρανόν ἐκτείναντες τούτω εὐχαριστήσωμεν ὡς καταξιωθέντες τοιούτου κράτους ὑπήκοοι γενέσθαι». Ωστόσο και στην περίπτωση αυτή, υπάρχει μια σημαντική λεπτομέρεια που δεν πρέπει να μας διαφεύγει: το συγκεκριμένο έργο του Λουκιανού, λοιπόν, συγκαταλέγεται από τους ειδικούς στα ΨΕΥΔΕΠΙΓΡΑΦΑ αφού εκτιμάται ότι πιθανότατα γράφτηκε τον Μεσαίωνα (8)! Και βέβαια αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η επίκληση του εν λόγω αποσπάσματος αυτομάτως καθίσταται κενή περιεχομένου.
Ωστόσο…
Υπάρχει ωστόσο και κάποια άλλη μαρτυρία που ουδόλως αποκλείει την εκδοχή του Παύλου! Εντύπωση δε προκαλεί το γεγονός ότι η αναφορά αυτή συχνά χρησιμοποιείται κι από τις δύο πλευρές, πιστούς κι αμφισβητούντες, με εντελώς ανορθόδοξο τρόπο, αφού οι μεν αλλοιώνουν κατάφωρα το πραγματικό της νόημα, οι δε την ερμηνεύουν μονόπλευρα. Πρόκειται συγκεκριμένα για την αναφορά του Διογένη Λαέρτιου στο «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων», Α΄ (Επιμενίδης),110 , όπου παραδίδεται μια εξήγηση για την προέλευση τής λατρείας των ανωνύμων θεών:
«Ὅθεν καὶ Ἀθηναίοις τότε λοιμῷ κατεχομένοις ἔχρησεν ἡ Πυθία καθῆραι τὴν πόλιν· οἱ δὲ πέμπουσι ναῦν τε καὶ Νικίαν τὸν Νικηράτου εἰς Κρήτην, καλοῦντες τὸν Ἐπιμενίδην. καὶ ὃς ἐλθὼν Ὀλυμπιάδι τεσσαρακοστῇ ἕκτῃ ἐκάθηρεν αὐτῶν τὴν πόλιν καὶ ἔπαυσε τὸν λοιμὸν τοῦτον τὸν τρόπον. λαβὼν πρόβατα μελανά τε καὶ λευκὰ ἤγαγε πρὸς τὸν Ἄρειον πάγον. κἀκεῖθεν εἴασεν ἰέναι οἷ βούλοιντο, προστάξας τοῖς ἀκολούθοις ἔνθα ἂν κατακλίνοι αὐτῶν ἕκαστον, θύειν τῷ προσήκοντι θεῷ · καὶ οὕτω λῆξαι τὸ κακόν. ὅθεν ἔτι καὶ νῦν ἔστιν εὑρεῖν κατὰ τοὺς δήμους τῶν Ἀθηναίων βωμοὺς ἀνωνύμους, ὑπόμνημα τῆς τότε γενομένης ἐξιλάσεως.»
Πολλοί απολογητές λοιπόν απομονώνοντας τη φράση «τῷ προσήκοντι θεῷ», τη μετατρέπουν σε... επιγραφή (!) και την παρουσιάζουν τεχνηέντως ως σχεδόν ταυτόσημη της φράσης «τῷ ἀγνώστῳ θεῷ», παραβλέποντας το γεγονός ότι στο κείμενο γίνεται λόγος για πλήθος «προσηκόντων» -και ως εκ τούτου ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ- θεών! Κάποιοι άλλοι πάλι που απορρίπτουν διαρρήδην κάθε περίπτωση ύπαρξης
βωμού με τη μονοθεϊστική διατύπωση του Παύλου, υπερτιμώντας τη φράση «βωμούς ανωνύμους» την ερμηνεύουν μονόπλευρα χωρίς να ασχολούνται καθόλου με το γεγονός ότι αφού -σύμφωνα πάντα με το κείμενο- όπου σταματούσαν τα πρόβατα, στήνονταν βωμοί στην εκάστοτε προσήκουσα θεότητα της περιοχής, η επίμαχη φράση κάλλιστα θα μπορούσε να αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου στα σημεία που σταμάτησαν κάποια πρόβατα, δεν ήταν γνωστή κάποια συγκεκριμένη θεότητα! Είναι δυνατόν δηλαδή να υπήρχαν ανάμεσα στους βωμούς γνωστών θεών και κάποιοι που όντως ήταν αφιερωμένοι «τῷ ἀγνώστῳ θεῷ», όχι όμως σ’ εκείνον τον άγνωστο θεό που φαντάζονται οι χριστιανοί απολογητές, τον Θεό όλης τής κτίσης, αλλά στον άγνωστο «προσήκοντα θεό» της γύρω περιοχής!
Φυσικά αυτή δεν είναι παρά μόνο μία πιθανή εκδοχή. Υπάρχει, βλέπετε, και η περίπτωση οι εν λόγω βωμοί να μην έφεραν καμία απολύτως αναθηματική επιγραφή, να ήταν δηλαδή αυτό ακριβώς που δηλώνει και η επίμαχη φράση τού Λαέρτιου: ανώνυμοι! Στην περίπτωση αυτή, βέβαια, είναι σαφές ότι δικαιώνονται εκείνοι που αποκλείουν το ενδεχόμενο ύπαρξης διατύπωσης στον ενικό αριθμό και το τοπίο
ξεκαθαρίζει ακόμα περισσότερο (9).
Όπως και να ’χει, ένα είναι το σίγουρο: ακόμα κι αν παρά τις σοβαρές επιφυλάξεις της πλειονότητας των ειδικών, τελικά όντως υπήρξε ο βωμός που περιέγραψε ο Παύλος, αυτό σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί απόδειξη προφητικής αναμονής του Ενός και Μοναδικού χριστιανικού Θεού. Το αντίθετο θα λέγαμε! Γιατί αν το καλοσκεφτεί κανείς, ποια η διαφορά ανάμεσα στον συμβολισμό που έκρυβε ο
περίφημος Άγνωστος Θεός και σ’ εκείνον που κρύβει ο Άγνωστος... Στρατιώτης;
(Πρωτότυπο: ανάρτηση 56)
.
...
Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ
[1] Αγία Γραφή Βίβλος, εκδ. Κ. Κουμουνδουρέα, (ερμηνευτική απόδοση:
Ι. Θ. Κολιτσάρα), τόμος 6, σελ. 424, Πράξεις Αποστόλων ΙΖ΄22-23
[2] Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 1, σ. 660, λήμμα: «Άγνωστος θεός»
[3] «Inscriptio autem arae non ita erat, ut Paulus asseruit “ignoto deo”
sed ita: “Diis Asia et Euroae et Africae, diis ignotis et peregrinis”. Verum
qia Paulus non pluribus diis indigebat ignotis, sed uno tantum ignoto deo,
singylari verro usus est […]»
[4] http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/b/c/f/metadata-212-0000020.tkl
(σ. 135-136)
[5] Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 1, σ. 660, λήμμα: «Άγνωστος θεός»
[6] Πάπυρος Λαρούς, 1963, τ. 1, σ. 233, λήμμα: «Αγνώστου θεού βωμός».
[7] Ομ.
[8] Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 33, σ. 629, λήμμα: «Λουκιανός»
Επίσης: el.wikipedia
[9] Στον Παλατίνο Λόφο τής Ρώμης βρέθηκε ένας προχριστιανικός βωμός
με την εξής επιγραφή:
SEI DEO SEI DEIVAE SAC [ RUM ]
C. SEXTIUS ET CALVINUS PR [ AETOR ]
DE SENATI SENSENTIA
RESTITUIT
Σε διάφορες ξένες απολογητικές σελίδες αναφέρεται ότι η εν λόγω επιγραφή
σημαίνει: «Τῷ ἀγνώστῳ θεῷ»! Στην πραγματικότητα όμως αυτό που λέει το
κείμενο είναι «Είτε σε θεό, είτε σε θεά». Το υπόλοιπο δε κομμάτι αναφέρει
ότι ο βωμός αναστηλώθηκε κατ’ εντολή τής Συγκλήτου από τον Σέξτο. Εικάζεται
ότι ο βωμός είτε έφερε ήδη πριν από την αναστήλωσή του την επιγραφή είτε
απλώς η θεότητα στην οποία ήταν αφιερωμένος, με το πέρασμα τού χρόνου
και την εγκατάλειψη είχε πλέον ξεχαστεί....
«Ἀφοῦ ἐστάθηκε ὁ Παύλος ἐν μέσω τοῦ Αρείου Πάγου εἶπε· “ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἐγώ σᾶς
θεωρῶ ὡς τούς περισσότερον θρήσκους ἀπό τούς ἄλλους ἀνθρώπους. 23 Διότι, καθώς
ἐπερνοῦσα τούς δρόμους τῆς πόλεώς σας καί ἔβλεπα μέ προσοχήν τά ἱερά πού σέβεσθε, εὑρῆκα καί ἕνα βωμόν εἰς τόν ὁποῖον ἦτο χαραγμένη ἡ ἐπιγραφή: Εἰς τόν ἄγνωστον Θεόν. Αὐτόν λοιπόν τόν ὁποῖον σέβεσθε χωρίς νά τόν γνωρίζετε, αὐτόν ἐγώ κηρύττω εἰς σᾶς.”» (1)..
Πασίγνωστη η μαρτυρία του Παύλου. Πόσες και πόσες φορές δεν την ακούσαμε να χρησιμοποιείται ως απόδειξη σπερματικού Λόγου και προφητικής αναμονής των αρχαίων Ελλήνων για τον Έναν και Μοναδικό αληθινό Θεό: τον ιουδαιοχριστιανικό Γιαχβέ; Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι ακριβώς έτσι όπως διατείνονται οι χριστιανοί απολογητές. Κι αυτό δεν αποτελεί αυθαίρετο συμπέρασμα μιας ισχνής μειοψηφίας κακόπιστων αμφισβητιών, αλλά θέση με την οποία συντάσσεται ένα σημαντικό κομμάτι των ειδικών που ασχολήθηκαν με το θέμα.
«Τῷ ἀγνώστῳ θεῷ» ή «τοῖς αγνώστοις θεοῖς»;
«Κατά τη μεταγενέστερη κυρίως Αρχαιότητα οι φιλοσοφικές θεωρίες -ιδιαίτερα των στωικών- και η έντονη θρησκευτικότητα δημιούργησαν την πεποίθηση και ενίσχυσαν την αντίληψη ότι κανένας θεός δεν πρέπει να αγνοείται από τη λατρεία. Ακόμη και οι θεοί των οποίων τα ονόματα και οι συγκεκριμένες επιδράσεις δεν ήταν γνωστές, έπρεπε να τιμώνται. Έτσι, αυτοί οι “άγνωστοι” θεοί συμπεριλαμβάνονταν στο ευρύτερο “Πάνθεον” και αποτελούσαν μια πληρότητα του θεϊκού κύκλου, που συχνά εκφραζόταν με τη διατύπωση “πάντες θεοί”. Έτσι δημιουργήθηκε μια λατρευτική προσωνυμία που ήταν χαραγμένη σε επιγραφές βωμών των μεταγενέστερων χρόνων - και όπως φαίνεται, μόνο στον πληθυντικό αριθμό» (2). Τα παραδείγματα άφθονα:
α. Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, βιβλίο 1 («Αττικά»), 1.4 (μαρτυρία για την περιοχή του Φαλήρου):
«[…] ἐνταῦθα καὶ Σκιράδος Ἀθηνᾶς ναός ἐστι καὶ Διὸς ἀπωτέρω, βωμοὶ δὲ θεῶν τε ὀνομαζομένων Ἀγνώστων […]»
β. Ομοίως, βιβλίο 5 («Ηλιακά Α΄»), 14.8 (μαρτυρία για την περιοχή τής Ολυμπίας):
«[…] τὰ δὲ ἐς τὸν μέγαν βωμὸν ὀλίγῳ μέν τι ἡμῖν πρότερόν ἐστιν εἰρημένα, καλεῖται δὲ Ὀλυμπίου Διός: πρὸς αὐτῷ δέ ἐστιν Ἀγνώστων θεῶν βωμὸς […]»
γ. Στην Πέργαμο βρέθηκε το 1909 μια αναθηματική επιγραφή την οποία οι ειδικοί αποκατέστησαν ως εξής:
ΘΕΟΙΣ ΑΓ [ΝΩΣΤΟΙΣ] ΚΑΠΙΤ [ΩΝ] ΔΑΔΟΥΧ [ΟΣ]
δ. Φιλόστρατος, Βίος Απολλωνίου, 6,3:
«[…] σωφρονέστερον γάρ τό περί πάντων θεῶν λέγειν καί ταύτα Ἀθήνησιν, οὐ καί αγνώστων δαιμόνων βωμοί ἵδρυνται […]»
Αξίζει δε να αναφερθεί ότι ακόμα κι ο ίδιος ο Άγ. Ιερώνυμος (συντάκτης τής περίφημης Βουλγκάτα, τιμώμενος από την ορθόδοξη Εκκλησία στις 15 Ιουνίου) εξέφρασε την άποψη ότι ο Παύλος στην περίπτωση του επίμαχου βωμού, μετέτρεψε τον πληθυντικό «θεοῖςαγνώστοις» στον ενικό «ἀγνώστῳ θεῷ» και (σαν να μην έφτανε αυτό) παρέδραμε το υπόλοιπο κομμάτι τής επιγραφής που έλεγε: «[…] θεοῖς Ἀσίας, Εὐρώπης καί Ἀφρικῆς θεοῖς αγνώστοις καί ξένοις» (3)! Tη θέση αυτή του Ιερώνυμου επανέλαβε μάλιστα αργότερα και ο Οικουμένιος, Επίσκοπος Τρίκκης καθώς και ο Έρασμος στο «Μωρίας Εγκώμιον»:
[…] ‘Εάν δέ τις πιστεύῃ κατά τι τόν πεντάγλωσσον εκεῖνον ῾Ιερώνυμον, […] παρά τῷ θείῳ Παύλῳ και οἱ λόγοι τῶν ἱερῶν γραφῶν ἀντιφάσκουσι, καίτοι οὐδαμῶς καθ' ἑαυτούς ἀντιφάσκοντες, ὅτε ἰδών τυχαίως ἐν Ἀθήναις τήν ἐπί τοῦ ναοῦ ἐπιγραφήν, “ἀγνώστῳ θεῷ”, ἔστρεψεν αὐτήν εἰς ἐπιχείρημα ὑπέρ τῆς χριστιανικῆς πίστεως, παραλείψας τους ἄλλους, δι’ ους περ ἐγράφη ἀπέσπασε δηλ. τοῦτο, Ἀγνώστῳ θεῷ, παραλλάξας καί τοῦτο ὀλίγον. Ἐπειδή τό ὅλον τῆς ἐπιγραφῆς εἶχεν οὕτω “Τοῖς θεοῖς Ἀσίας, Εὐρώπης καί Ἀφρικῆς θεοῖς αγνώστοις καί ξένοις” […] (4)
Πέραν τούτου, δεν πρέπει να παραβλέπεται και το γεγονός ότι μερικοί θεωρούν το κείμενο των Πράξεων νοθευμένο ή μεταγενέστερη προσθήκη. Η θέση αυτή -την οποία πρώτος εξέφρασε ο Νόρντεν- «από άλλους έγινε αποδεκτή (λ.χ. J. Wellhausen, H. Lietzmann, R. Reitzenstein) και από άλλους πολεμήθηκε (A.v. Harnack, Th. Birt, Ed. Meyer)» (5). Σύμφωνα πάλι με μιαν άλλην εκδοχή, ο ενικός του Παύλου
«ὀφείλεται εἰς φθοράν τοῦ κειμένου ἢ εἰς σφάλμα τῆς μνήμης» (6), ενώ στο περιοδικό «Αἰξωνή» (1951, σ. 132) διατυπώθηκε η θεωρία ότι «ἡ ἐπιγραφή ἦτο μέν κατά πληθυντικόν ἀριθμόν γεγραμμένη, ἀλλά διά κεφαλαίων προευκλειδίων γραμμάτων […], ὅτε ἦτο ἀκόμη ἐν χρήσει τό τρισκελές σῖγμα, τό Ο ἐτίθετο καί ἀντί τῶν γραμμάτων Ω, ΟΥ, ἡ δέ διαφορά προήλθεν ἐξ ἐσφαλμένης ἀναγνώσεως τοῦ Παύλου, ἕνεκα τῆς μετά 500 καί πλέον ἔτη μεταβολής τοῦ σχήματος τῶν γραμμάτων τοῦ ἀττικού ἀλφαβήτου». (7)
Ναι, αλλά ο Λουκιανός;
Το εκ πρώτης όψεως εύλογο αυτό ερώτημα των χριστιανών απολογητών πράγματι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στο έργο τού μεγάλου συγγραφέα «Φιλόπατρις», βλέπετε, αναφέρεται ο όρκος: «Νή τόν άγνωστον ἐν Ἀθήναις» καθώς και ένα απόσπασμα που φαίνεται να δικαιώνει τον Παύλο: «[…] ἡμεῖς δέ
τόν ἐν Ἀθήναις Άγνωστον ἐφευρόντες και προσκυνήσαντες χείρας εἰς οὐρανόν ἐκτείναντες τούτω εὐχαριστήσωμεν ὡς καταξιωθέντες τοιούτου κράτους ὑπήκοοι γενέσθαι». Ωστόσο και στην περίπτωση αυτή, υπάρχει μια σημαντική λεπτομέρεια που δεν πρέπει να μας διαφεύγει: το συγκεκριμένο έργο του Λουκιανού, λοιπόν, συγκαταλέγεται από τους ειδικούς στα ΨΕΥΔΕΠΙΓΡΑΦΑ αφού εκτιμάται ότι πιθανότατα γράφτηκε τον Μεσαίωνα (8)! Και βέβαια αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η επίκληση του εν λόγω αποσπάσματος αυτομάτως καθίσταται κενή περιεχομένου.
Ωστόσο…
Υπάρχει ωστόσο και κάποια άλλη μαρτυρία που ουδόλως αποκλείει την εκδοχή του Παύλου! Εντύπωση δε προκαλεί το γεγονός ότι η αναφορά αυτή συχνά χρησιμοποιείται κι από τις δύο πλευρές, πιστούς κι αμφισβητούντες, με εντελώς ανορθόδοξο τρόπο, αφού οι μεν αλλοιώνουν κατάφωρα το πραγματικό της νόημα, οι δε την ερμηνεύουν μονόπλευρα. Πρόκειται συγκεκριμένα για την αναφορά του Διογένη Λαέρτιου στο «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων», Α΄ (Επιμενίδης),110 , όπου παραδίδεται μια εξήγηση για την προέλευση τής λατρείας των ανωνύμων θεών:
«Ὅθεν καὶ Ἀθηναίοις τότε λοιμῷ κατεχομένοις ἔχρησεν ἡ Πυθία καθῆραι τὴν πόλιν· οἱ δὲ πέμπουσι ναῦν τε καὶ Νικίαν τὸν Νικηράτου εἰς Κρήτην, καλοῦντες τὸν Ἐπιμενίδην. καὶ ὃς ἐλθὼν Ὀλυμπιάδι τεσσαρακοστῇ ἕκτῃ ἐκάθηρεν αὐτῶν τὴν πόλιν καὶ ἔπαυσε τὸν λοιμὸν τοῦτον τὸν τρόπον. λαβὼν πρόβατα μελανά τε καὶ λευκὰ ἤγαγε πρὸς τὸν Ἄρειον πάγον. κἀκεῖθεν εἴασεν ἰέναι οἷ βούλοιντο, προστάξας τοῖς ἀκολούθοις ἔνθα ἂν κατακλίνοι αὐτῶν ἕκαστον, θύειν τῷ προσήκοντι θεῷ · καὶ οὕτω λῆξαι τὸ κακόν. ὅθεν ἔτι καὶ νῦν ἔστιν εὑρεῖν κατὰ τοὺς δήμους τῶν Ἀθηναίων βωμοὺς ἀνωνύμους, ὑπόμνημα τῆς τότε γενομένης ἐξιλάσεως.»
Πολλοί απολογητές λοιπόν απομονώνοντας τη φράση «τῷ προσήκοντι θεῷ», τη μετατρέπουν σε... επιγραφή (!) και την παρουσιάζουν τεχνηέντως ως σχεδόν ταυτόσημη της φράσης «τῷ ἀγνώστῳ θεῷ», παραβλέποντας το γεγονός ότι στο κείμενο γίνεται λόγος για πλήθος «προσηκόντων» -και ως εκ τούτου ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ- θεών! Κάποιοι άλλοι πάλι που απορρίπτουν διαρρήδην κάθε περίπτωση ύπαρξης
βωμού με τη μονοθεϊστική διατύπωση του Παύλου, υπερτιμώντας τη φράση «βωμούς ανωνύμους» την ερμηνεύουν μονόπλευρα χωρίς να ασχολούνται καθόλου με το γεγονός ότι αφού -σύμφωνα πάντα με το κείμενο- όπου σταματούσαν τα πρόβατα, στήνονταν βωμοί στην εκάστοτε προσήκουσα θεότητα της περιοχής, η επίμαχη φράση κάλλιστα θα μπορούσε να αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου στα σημεία που σταμάτησαν κάποια πρόβατα, δεν ήταν γνωστή κάποια συγκεκριμένη θεότητα! Είναι δυνατόν δηλαδή να υπήρχαν ανάμεσα στους βωμούς γνωστών θεών και κάποιοι που όντως ήταν αφιερωμένοι «τῷ ἀγνώστῳ θεῷ», όχι όμως σ’ εκείνον τον άγνωστο θεό που φαντάζονται οι χριστιανοί απολογητές, τον Θεό όλης τής κτίσης, αλλά στον άγνωστο «προσήκοντα θεό» της γύρω περιοχής!
Φυσικά αυτή δεν είναι παρά μόνο μία πιθανή εκδοχή. Υπάρχει, βλέπετε, και η περίπτωση οι εν λόγω βωμοί να μην έφεραν καμία απολύτως αναθηματική επιγραφή, να ήταν δηλαδή αυτό ακριβώς που δηλώνει και η επίμαχη φράση τού Λαέρτιου: ανώνυμοι! Στην περίπτωση αυτή, βέβαια, είναι σαφές ότι δικαιώνονται εκείνοι που αποκλείουν το ενδεχόμενο ύπαρξης διατύπωσης στον ενικό αριθμό και το τοπίο
ξεκαθαρίζει ακόμα περισσότερο (9).
Όπως και να ’χει, ένα είναι το σίγουρο: ακόμα κι αν παρά τις σοβαρές επιφυλάξεις της πλειονότητας των ειδικών, τελικά όντως υπήρξε ο βωμός που περιέγραψε ο Παύλος, αυτό σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί απόδειξη προφητικής αναμονής του Ενός και Μοναδικού χριστιανικού Θεού. Το αντίθετο θα λέγαμε! Γιατί αν το καλοσκεφτεί κανείς, ποια η διαφορά ανάμεσα στον συμβολισμό που έκρυβε ο
περίφημος Άγνωστος Θεός και σ’ εκείνον που κρύβει ο Άγνωστος... Στρατιώτης;
(Πρωτότυπο: ανάρτηση 56)
.
...
Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ
[1] Αγία Γραφή Βίβλος, εκδ. Κ. Κουμουνδουρέα, (ερμηνευτική απόδοση:
Ι. Θ. Κολιτσάρα), τόμος 6, σελ. 424, Πράξεις Αποστόλων ΙΖ΄22-23
[2] Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 1, σ. 660, λήμμα: «Άγνωστος θεός»
[3] «Inscriptio autem arae non ita erat, ut Paulus asseruit “ignoto deo”
sed ita: “Diis Asia et Euroae et Africae, diis ignotis et peregrinis”. Verum
qia Paulus non pluribus diis indigebat ignotis, sed uno tantum ignoto deo,
singylari verro usus est […]»
[4] http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/b/c/f/metadata-212-0000020.tkl
(σ. 135-136)
[5] Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 1, σ. 660, λήμμα: «Άγνωστος θεός»
[6] Πάπυρος Λαρούς, 1963, τ. 1, σ. 233, λήμμα: «Αγνώστου θεού βωμός».
[7] Ομ.
[8] Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 33, σ. 629, λήμμα: «Λουκιανός»
Επίσης: el.wikipedia
[9] Στον Παλατίνο Λόφο τής Ρώμης βρέθηκε ένας προχριστιανικός βωμός
με την εξής επιγραφή:
SEI DEO SEI DEIVAE SAC [ RUM ]
C. SEXTIUS ET CALVINUS PR [ AETOR ]
DE SENATI SENSENTIA
RESTITUIT
Σε διάφορες ξένες απολογητικές σελίδες αναφέρεται ότι η εν λόγω επιγραφή
σημαίνει: «Τῷ ἀγνώστῳ θεῷ»! Στην πραγματικότητα όμως αυτό που λέει το
κείμενο είναι «Είτε σε θεό, είτε σε θεά». Το υπόλοιπο δε κομμάτι αναφέρει
ότι ο βωμός αναστηλώθηκε κατ’ εντολή τής Συγκλήτου από τον Σέξτο. Εικάζεται
ότι ο βωμός είτε έφερε ήδη πριν από την αναστήλωσή του την επιγραφή είτε
απλώς η θεότητα στην οποία ήταν αφιερωμένος, με το πέρασμα τού χρόνου
και την εγκατάλειψη είχε πλέον ξεχαστεί....
12 σχόλια:
πολύ ωραίο άρθρο.
Ευχαριστώ πολύ, φίλε.
Όπως πάντα έξοχο το άρθρο σου και κυρίως ενημερωμένο πλήρως...
Αν θέλεις, πες και τη δική σου άποψη για το μπλόγκ μου...
Ευχαριστώ αγαπητέ Αεοροχείμαρρε για το σχόλιό σου.΄Όσον αφορά τώρα την εξίσωση τού καιρού, να πως ότι το μπλογκ σου είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και ενημερωτικό, αλλά αν δεν διαθέτει κανείς κάποιες εξειδικευμένες γνώσεις, δύσκολα μπορεί να εκφέρει κάποια σοβαρή άποψη. Εγώ τουλάχιστον -πέραν βέβαια τής ανησυχίας μου για τις κλιματικές αλλαγές που βλέπουμε να συντελούνται- ανήκω στους ανθρώπους εκείνους που ποτέ δεν ασχολούνται με τον καιρό. Ούτε καν όταν μιλάει η Πετρούλα! ;-)
Έχεις δίκιο, ίσως κι αυτός να είναι ο λόγος που δεν σχολιάζουν συχνά τα άρθρα μου,απλά λίγο πιο μεγάλη συμμετοχή, δε βλάπτει βρε παιδιά!
Όσον αφορά την Πετρούλα, καλή μοντέλα, άσχετη του αντικειμένου...
Μα... είναι αυτό το ζητούμενο; ;-)
ΜΙΑ ΑΠΟΡΙΑ ΓΙΑΤΙ ΘΑ ΣΚΑΣΩ: Γιατί εδώ και μερικές μέρες το ποστ αυτό έχει πάρει φωτιά; Μιλάμε, όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά κι από άλλες χώρες, εκατοντάδες επισκέπτες ψάχνουν στις μηχανές αναζήτησης για τον άγνωστο θεό και καταλήγουν εδώ! Το αξιοπερίεργο δε είναι ότι και πέρυσι τέτοια εποχή, το ίδιο ακριβώς συνέβη!! Το συγκεκριμένο ποστ, πάντως, απ' ότι διάβασα στο συλλογικό ιστολόγιο τής Αθεΐας είναι το πιο πολυδιαβασμένο απ' όσα έχουν δημοσιευτεί μέχρι στιγμής. Τι διάβολο όμως; Πού είναι τα σχόλια τού κόσμου; Ξεφύγαμε όμως, γιατί άλλο ήταν το θέμα τώρα: Γιατί κάθε τέτοια εποχή, τόσος πολύς κόσμος ψάχνει για τον άγνωστο θεό; Μήπως είναι για καμιά εργασία στο σχολείο; Αν ναι, προσοχή μην πάθει καμιά... συμφόρηση ο θεολόγος σας! :-))
Πολύ καλημέρα σε όλους,
έχω μια μεγάλη απορία βρε παιδιά, λόγο άσχετη με το θέμα του αγνώστου θεού, αλλά μέσα στα πλαίσια του αρχαιοελληνικού πολιτισμού:
«…πολλαχού δε πάλιν αισχρολογίαι προς ιεροίς μανίαι τ’ αλαλαί τ’ ορινομένων ριψαύχενι συν κλόνω, θεών μεν ουδενί δαιμόνων δε φαύλων αποτροπής ένεκα φήσαιμ΄ αν τελείσθαι μειλίχια και παραμύθια. και τας πάλαι ποιουμένας ανθρωποθυσίας ούτε θεούς απαιτείν η προσδέχεσθαι πιθανόν εστιν, ούτε μάτην αν ηνέσχοντο βασιλείς και στρατηγοί παίδας αυτών επιδιδόντες και καταρχόμενοι και σφάττοντες, αλλά χαλεπών και δυστρόπων [ενν. δαιμόνων] οργάς και βαρυθυμίας αφοσιούμενοι και αποπιμ πλάντες αλαστόρων, ενίων δε μανικούς και τυραννικούς έρωτας ου δυναμένων ουδέ βουλομένων σώμασι και δια σωμάτων ομιλείν» (πρωτότυπο και μετάφραση στο: Πλούταρχος, «Ηθικά», τόμ. 11 (σειρά «Οι Έλληνες» #353), Κάκτος, Αθήνα 1995, σελ. 146.147).
Δηλαδή ενώ φιλοσοφούσαν περι αρετής και δικαιοσύνης, γεωμετρούσαν, αθλούνταν, αστρονομούσαν κλπ κλπ κλπ, έψηναν και έτρωγαν και κανένα κοκαλάκι απο κανένα πιτσιρίκι για να "πάνε όλα κατ' ευχήν"?
Συγνώμη για το ξεκάρφωτο του θέματος.....
Στ δημοτικού , θρησκευτικά υπάρχει εργασία για το βωμό στον άγνωστο θεό. Εξ ' ου και η αναζήτηση αυτόν τον καιρό. Ευχαριστούμε για το αρθρο!
Α, ΟΚ, καλά το φαντάστηκα. Κι εγώ ευχαριστώ.
Χαχα... με τι ασχολούνται οι άθεοι για να τεκμηριώσουν την αθεΐα τους! Επειδή είναι γενικά της μόδας να ανακαλύπτονται "ψευδεπίγραφα" από ειδικούς και μη ειδικούς, να πούμε το εξής: ότι όταν ένα έργο χαρακτηρίζεται ψευδεπίγραφο το μόνο πράγμα που ακυρώνεται είναι η ταυτότητα του συγγραφέα κι ενδεχομένως η χρονολόγησή του, ενώ ερευνάται και η πρόθεσή του. Ούτε η ιστορικότητά του, ούτε η εγκυρότητα των γλωσσικών και πραγματολογικών στοιχείων του απορρίπτονται apriori. Η αθεϊστική προσέγγιση των διαφόρων ψευδεπίγραφων αφήνει εντέχνως να υπονοηθεί πως φανατικοί χριστιανοί βάλθηκαν να αλλοιώσουν συγγράμματα των "έξωθεν" για να τεκμηριώσουν την εκάστοτε απολογητική τους ακόμα και αυτή της 2ης χιλιετίας μ.Χ!
Το θέμα είναι πως πλανάσθε πλάνην οικτράν εάν νομίζετε πως η πίστη στο πρόσωπο του Χριστού εκατομμυρίων χριστιανών, τότε και σήμερα, ήταν και είναι αποτέλεσμα μελέτης των ιστορικών πηγών του Τάκιτου, του Πλίνιου, του Σουητώνιου, του Λουκιανού ή του Ιώσηπου! Αν ήταν έτσι, να είστε σίγουροι πως από τον πρώτο ακόμα πειρασμό οι ίδιοι οι πιστοί θα αμφισβητούσαν τα όποια συμπεράσματα τους! «Ο λόγος ο του Σταυρού τοις μεν απολυμμένοις μωρία εστί, τοις δε σωζομένοις ημίν δύναμις Θεού εστι»... ;-)
Μετάφραση του παραπάνω μηνύματος του Mike Pasqual:
"Χαχα...με τι ασχολούνται οι άμπαλοι για να τεκμηριώσουν την αμπαλία τους! Επειδή είναι γενικά της μόδας να ανακαλύπτονται "οφσάιντ" από ειδικούς και μη ειδικούς, να πούμε το εξής: ότι όταν ένα γκολ χαρακτηρίζεται οφσάιντ το μόνο πράγμα που ακυρώνεται είναι η κατοχύρωσή του στον σκόρερ κι ενδεχομένως το λεπτό στο οποίο σημειώθηκε, ενώ ερευνάται η πρόθεσή του (να βγεί οφσάιντ ή όχι). Ούτε το ματς, ούτε το ότι κάποιος έβγαλε την ασίστ και το ότι υπήρχαν ακόμα 10 συμπαίχτες απορρίπτονται a priori. Η αμπαλίστικη προσέγγιση των διάφορων οφσάιντ αφήνει εντέχνως να υπονοηθεί πως καθηγητές διαιτησίας βάλθηκαν να αλλοιώσουν τέρματα των "αντιπάλων" για να τεκμηριώσουν την εκάστοτε διαιτησία τους ακόμα και αυτή του Champions League 2017/2018!"
Όσο για τα υπόλοιπα; Σαφώς και δεν πλανώμεθα πλάνην οικτράν. Διότι η πίστη εκατομμυρίων ανθρώπων στο πρόσωπο κάποιου δεν σημαίνει αυτομάτως αποδεικτικό στοιχείο για την ύπαρξη αυτού του κάποιου. Και για να το κάνουμε πιο λιανά, το ότι κάποιοι Βρετανοί πιστεύουν πως το τέρας του Λοχ-νες υπάρχει, αυτό δεν αποτελεί τεκμήριο ύπαρξής του. Γκέγκε;
Και να' σαι σίγουρος, πέραν των χωρίων που επιλεκτικά χρησιμοποιείτε για να πείθετε τους εαυτούς σας και μόνο, πως οι πρώτοι (πρώιμοι) χριστιανοί ήταν οι Δοκήτες, οι οποίοι πίστευαν στα λόγια του Απόστολου Παύλου, για τον οποίο ήρθες, έδειξες ευαισθησία και θέλησες να σχολιάσεις, και ο οποίος Απόστολος Παύλος τους έλεγε πως ο ιησούς του αποκαλύφθηκε ως όραμα και μόνον, και όχι ως φυσικό πρόσωπο. Αναρίθμητα τα χωρία στις "Επιστολές" περί αυτού. Δεν έχει κανένα νόημα να τα αναφέρω καθώς πολύ αμφιβάλλω το κατά πόσο εννοείς αυτό που γράφεις. Το ότι δηλαδή εσύ ο ίδιος ο πιστός θα έθετες τον εαυτό σου εν αμφιβόλω.
Για εντυπωσιασμούς και ντρίμπλες καλοί είστε, αλλά στην πράξη αδαείς χριστιανο-πρόβατα βαπτισθήκατε, χριστιανο-μπουφόβλακες θα πεθάνετε. Χωρίς καμία έρευνα και κριτική αντιμετώπιση των όσων πιστεύετε.
Δημοσίευση σχολίου