Οι δαίμονες και οι... τετράποδες μπριζόλες

..................................

Μία από τις εντυπωσιακότερες και πλουσιότερες σε πλοκή και σασπένς ευαγγελικές αφηγήσεις σίγουρα είναι εκείνη με τους δαιμονισμένους χοίρους στη χώρα των Γεργεσηνών. Και ποιος δεν γνωρίζει την ιστορία; - «Ιστορία» είπα; Ε, καλά, μην τα παίρνουμε πια και όλα τοις μετρητοίς!

Το κόνσεπτ

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Λουκά και τον Μάρκο κάποιο δειλινό ο Ιησούς εξέβαλε από έναν δαιμονισμένο (κατά τον Ματθαίο ήταν δύο) περί τους 2000 δαίμονες οι οποίοι αφού κατόπιν δικού τους αιτήματος κατέλαβαν μιαν αγέλη χοίρων που έβοσκε εκεί κοντά (κατά τον Ματθαίο… μακριά), γκρεμίστηκαν σε μια λίμνη οδηγώντας τα άτυχα ζώα στον υγρό τάφο. Ήδη ο Πορφύριος στο Κατά Χριστιανών είχε χλευάσει τη συγκεκριμένη αφήγηση, διερωτόμενος μεταξύ άλλων πώς μπορούσε να εξηγηθεί η ύπαρξη ενός τόσο μεγάλου κοπαδιού χοίρων στην Ιουδαία (1). Κατά τον Κολιτσάρα, ωστόσο, το γεγονός αυτό ουδόλως συνιστά πρόβλημα ή αντίφαση, αλλά είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο η αγέλη εξολοθρεύτηκε: Επειδή ο Ιησούς «ήθελε να δώσει ένα μάθημα στους κατοίκους τής περιοχής, οι οποίοι παρά την απαγόρευση τού Μωσαΐκού Νόμου, έτρωγαν χοιρινό κρέας και εμπορεύονταν τους χοίρους» (2). Το γεγονός δε ότι μετά το συμβάν οι Γαδαρηνοί παρακάλεσαν τον Ιησού να φύγει από την περιοχή τους, ερμηνεύεται ως «φόβος μήπως τυχόν και τους τιμωρήσει ο Χριστός και για άλλες παραβάσεις τους», ενώ σύμφωνα με μιαν άλλη άποψη, ήταν απλώς μια πράξη διασφάλισης των εμπορικών τους συμφερόντων. 

Οι πρώτες αντιρρήσεις

Όπως και να ’χει, η κατάφωρη δυσαναλογία της από τον Ιησού επιβληθείσης ποινής εν συγκρίσει προς το παράπτωμα δημιουργεί δυσάρεστους συνειρμούς με τις εξωφρενικές, αδίστακτες πρακτικές του σύγχρονου Ισραήλ! Υπενθυμίζω, μιλάμε για την εν ψυχρώ εξόντωση δύο χιλιάδων εντελώς αθώων ζώων χωρίς κάποιον προφανή λόγο! Οι χοίροι ούτε θανατώθηκαν προς βρώσιν, ούτε θυσιάστηκαν σε κάποιον θεό, ούτε τούς έγινε -λέμε τώρα- ευθανασία! Απλώς είχαν την ατυχία να βόσκουν εκεί κοντά - όποιον πάρει ο χάρος δηλαδή...

Η φοβερή υποψία

Όλες αυτές οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις, βέβαια, έχουν νόημα μόνο εάν και εφόσον το συγκεκριμένο περιστατικό (ή έστω κάτι παρόμοιο) όντως συνέβη. Για τους χριστιανούς βέβαια δεν τίθεται θέμα: ο εξορκισμός στα Γάδαρα όντως συνέβη. Οι υπόλοιποι, όμως, καλώς ή κακώς αμφισβητούν την ιστορικότητα της εν λόγω αφήγησης θεωρώντας την απλή μυθοπλασία. Αν όμως όντως ισχύει αυτό και η ιστορία με τους χοίρους δεν έχει καμία σχέση με αληθινά γεγονότα, τότε έχουμε δύο επιλογές: είτε να την πετάξουμε στον κάλαθο των αχρήστων ως απλό φαντασιοκόπημα ή να εξετάσουμε το μυθολογικό της υπόβαθρο επιχειρώντας να την αποσυμβολίσουμε. Στην πρώτη περίπτωση καμία από τις δύο θέσεις δεν θα υπερίσχυε της άλλης˙ θα είχαμε απλώς μιαν αντιπαράθεση πεποιθήσεων, ένα «θέμα πίστης». Στη δεύτερη περίπτωση, πάλι, για να τεκμηριωνόταν ικανοποιητικά η ερμηνεία περί μυθοπλαστικών επιρροών θα έπρεπε να εντοπιζόταν και ένας ικανός αριθμός κοινών στοιχείων ανάμεσα στην ευαγγελική αφήγηση και μιαν αρχαιότερη πηγή. Όπερ και εγένετο:

Σύμφωνα με τους Timothy Freke και Peter Gandy η επίμαχη ευαγγελική διήγηση στην πραγματικότητα περιγράφει πανάρχαιες ελληνικές λατρευτικές τελετές και συνεπώς δεν μπορεί να προβάλλει καμία αξίωση ιστορικότητας! Συγκεκριμένα στο 3ο κεφάλαιο τού εξαιρετικού ιστορικού δοκιμίου Τα μυστήρια τού Ιησού διαβάζουμε τα εξής συγκλονιστικά:

Το ίδιο ακριβώς θέμα βρίσκεται στις τελετουργίες των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Σαν μέρος τής τελετής κάθαρσης, πριν από τη μύηση, 2000 περίπου μυημένοι λούζονταν στη θάλασσα μαζί με νεαρούς χοίρους. Αυτό το τελετουργικό λουτρό έδιωχνε κάθε κακό και το μετέφερε στους χοίρους, οι οποίοι θυσιάζονταν αργότερα, ως σύμβολο των ακαθαρσιών των μυημένων, που ρίχνονταν στο βάραθρο! (3)

Με εξαίρεση την αριθμητική αναφορά περί «2000 μυστών» η οποία αναπαράγεται στο Διαδίκτυο κατά κανόνα χωρίς κάποια παραπομπή στην πρωτογενή πηγή, η εγκυρότητα των παραπάνω στοιχείων θεωρείται αδιαμφισβήτητη˙ οι πληροφορίες περιέχονται σε κάθε έργο που πραγματεύεται τα Ελευσίνια Μυστήρια αλλά και σε πολυάριθμα εγκυκλοπαιδικά λήμματα που σχετίζονται με το θέμα. Έτσι λοιπόν παρά την αμφισβητούμενη πληροφορία σχετικά με τον αριθμό των μυστών, ένα είναι σίγουρο: Ήδη αιώνες πριν από τον Ιησού κατά την τέλεση της πανάρχαιας γιορτής των Θεσμοφορίων «έρριπτον “εις τα χάσματα τής Δήμητρος και της Κόρης” ζώντας χοίρους» (4), τελετουργική πράξη γονιμότητας που συνάμα συνδεόταν και με τον μύθο της αρπαγής της Κόρης από τον Πλούτωνα: Εκείνη την ώρα κάποιος χοιροβοσκός, ο Ευβουλεύς, έβοσκε τους χοίρους του στον τόπο της αρπαγής. Ξαφνικά άνοιξε η γη μπροστά του και μέσα στο χάσμα από το οποίο διέφυγε ο Πλούτων με την Κόρη, γκρεμίστηκαν και οι χοίροι (5). Στα Ελευσίνια Μυστήρια δε, τη μετεξέλιξη των Θεσμοφορίων, κατά την 16η του Βοηδρομιώνα, πλήθος μυστών (μήπως 2000;) πλένονταν με Πανσέληνο στη θάλασσα (6), ο καθένας με τον δικό του φαρμακό, έναν νεαρό χοίρο, τον οποίο στη συνέχεια θυσίαζαν στη Δήμητρα (7). Η σφαγή του μυστηριακού χοίρου είχε την έννοια του εξιλασμού. «Τα ζώα πέθαιναν στη θέση του μυημένου» (8). «Το αίμα τους πιστευόταν ότι είλκυε με ακαταμάχητο τρόπο τα κακά πνεύματα που κατοικούσαν στο αμαρτωλό σώμα τού ανθρώπινου πλάσματος», τα οποία «δεν μπορούσαν πλέον να εγκαταλείψουν το σώμα τού θύματος για να επιστρέψουν στην πρώτη τους λεία» (9). «Ο χοίρος του καθαρμού δε ήταν ένα τόσο σημαντικό τελετουργικό στοιχείο ώστε όταν επιτράπηκε στην Ελευσίνα (350 - 327 π.Χ.) να κόψει το δικό της νόμισμα επέλεξε τον χοίρο ως σημείο και σύμβολο των μυστηρίων της». (10)

Ας δούμε λοιπόν τώρα την τελική εικόνα που προκύπτει:

ΣΗΜΕΙΑ ΤΑΥΤΙΣΗΣ	ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΑΦΗΓΗΣΗ	ΜΥΣΤΗΡΙΑ
Χρόνος	Κάποιο δειλινό (βράδυ / νύχτα)...	Τη νύχτα με πανσέληνο...
Έξοδος του κακού	δαίμονες φεύγουν από άνθρωπο...	κακά πνεύματα και ακαθαρσίες φεύγουν από μύστες...
Μετάβαση σε χοίρους	και εισέρχονται σε πλήθος χοίρων...	και μεταφέρονται σε πλήθος χοίρων...
Επιθυμία	κατόπιν δική τους επιθυμίας.	μιας και έλκονται από τα ζώα αυτά
Κατακρήμνιση	Οι χοίροι κατακρημνίζονται...	Οι χοίροι κατακρημνίζονται (στον μύθο και στα Θεσμοφόρια)...
Με σκοτεινές οντότητες	μαζί με τους δαίμονες...	μαζί με τον Πλούτωνα...
Νερό	σε μια λίμνη...	(ενώ στα μυστήρια) λούζονται στη θάλασσα...
Θάνατος των χοίρων	και πνίγονται.	και θυσιάζονται.
Εξαγνισμός ανθρώπου	Ο άνθρωπος είναι πια καθαρός.	Ο μύστης είναι πια καθαρός.

Ο χριστιανικός αντίλογος και οι νέες απαντήσεις

Ένσταση 1η:

«“παρά την αμφισβητούμενη πληροφορία περί '2000 μυστών' ”

- Μόνος σου επικαλείσαι στοιχεία που δεν προσφέρουν ακλόνητη κάλυψη στις θέσεις σου. Σε τι διαφέρεις λοιπόν από έναν θρησκευτή τού 12θέου ή από έναν “πιστό” της μουσουλμανικής θρησκείας;»

Απάντηση:

Έλεος! ΕΛΕΟΣ!!! Απ’ όλα αυτά τα στοιχεία που παρέθεσα, αυτό κράτησε ο χριστιανός απολογητής πού είχε την καλοσύνη να μού απαντήσει: τη μοναδική πληροφορία την εγκυρότητα της οποίας εγώ ο ίδιος καλοπροαίρετα και με πάσαν ειλικρίνεια έθεσα εν αμφιβόλω!! Αλλά δεν βαριέσαι, συνηθισμένα τα βουνά στα χιόνια…


Ένσταση 2η:

«Οι υποτιθέμενες ομοιότητες αποτελούν συρραφή αφού βρίσκονται στα Ελευσίνια και τα Θεσμοφόρια ΑΝΑΚΑΤΕΜΕΝΕΣ.»

Απάντηση:

Δεν υπάρχει κανένα απολύτως ανακάτεμα εδώ! Η πανάρχαια γιορτή των Θεσμοφορίων ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τα Ελευσίνια διότι τα δεύτερα ήταν μετεξέλιξη των πρώτων. Και οι δύο γιορτές τελούνταν προς τιμήν της Δήμητρας, ενώ και στις δύο γιορτές η θυσία χοίρων ήταν σημαντικότατο τελετουργικό στοιχείο. Συνεπώς εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με αυθαίρετες, εξεζητημένες ταυτίσεις που αφήνουν ευρύτατο πεδίο ερμηνειών, αλλά με πολύ συγκεκριμένες ομοιότητες που δεν σταχυολογήθηκαν και συρράφτηκαν επιλεκτικά, αλλά εντοπίστηκαν μέσα σε ένα ενιαίο θεματικό πλαίσιο με απόλυτη αλληλουχία και ιστορική εγκυρότητα. Με τον ίδιο τρόπο που δεν νοείται Καινή Διαθήκη χωρίς την Παλαιά, έτσι ακριβώς δεν υπάρχουν Ελευσίνια χωρίς τα Θεσμοφόρια! Οι δύο γιορτές αλλά και οι μύθοι που συνδέονταν μ’ αυτές συνιστούν επομένως ένα απολύτως ενιαίο θεματικό πλαίσιο!


Ένσταση 3η:

«Πώς αποδεικνύουν οι Freke και Gandy τις θεωρίες τους; Με παραλληλισμούς; Δηλαδή επειδή σταυρώθηκαν οι αντάρτες τού Σπάρτακου, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η Σταύρωση στην πραγματικότητα δεν συνέβη ποτέ και ότι ο Χριστός είναι παράλληλη αντιγραφή των γεγονότων τού Σπάρτακου;»

..

Απάντηση:

Το ότι στο μακρινό παρελθόν η σταύρωση αποτελούσε για διάφορους λαούς μέθοδο ατιμωτικής θανατικής εκτέλεσης είναι ένα ιστορικό δεδομένο το οποίο κανείς δεν αμφισβητεί. Το γεγονός συνεπώς ότι οι στασιαστές του Σπάρτακου σταυρώθηκαν από μόνο του, ασφαλώς και δεν σημαίνει ότι η σταύρωση του Ιησού αποτελεί απλή αντιγραφή! Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι στην ιστορία του Χριστού δεν έχουμε να κάνουμε με μερικά μόνο δεδομένα που θα μπορούσε κανείς να απαντήσει στη ζωή οποιουδήποτε ανθρώπου προγενέστερης εποχής χωρίς να τεκμηριώνεται χριστιανική αντιγραφή, αλλά με μια πληθώρα (ουσιωδών ή εξωτερικών) ομοιοτήτων με φιλοσοφικές θεωρίες, ηθικούς κώδικες και θρησκευτικά αρχέτυπα προχριστιανικών εποχών! Θα μπορούσε δηλαδή κανείς να επιχειρηματολογεί επ' άπειρον για κάθε μία ομοιότητα ξεχωριστά, όταν όμως κοιτάζουμε την τελική εικόνα που προκύπτει από αυτή τη σύνθεση, το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να προβληματιστούμε. Αυτό δε δεν θέτει απαραίτητα την ιστορικότητα του Ιησού εν αμφιβόλω, αλλά πολύ περισσότερο του Ιησού που έγινε Χριστός.

Για να επανέλθουμε όμως στο θέμα μας, οι εκτελέσεις με σταύρωση μπορεί όντως να μην ήταν κάτι το ασυνήθιστο την εποχή του Ιησού, δεν νομίζω όμως ότι μπορούμε να πούμε το ίδιο και για το περιστατικό με τους χοίρους! Όση καλή διάθεση και να 'χει κανείς, δεν είναι εύκολο να δεχθεί ότι όλα αυτά τα αρχαία τελετουργικά δρώμενα επαναλήφθηκαν όλως τυχαίως και με τόσο εντυπωσιακό τρόπο εκείνο το βράδυ στη χώρα των Γεργεσηνών!


Ένσταση 4η:

«Επειδή δηλαδή στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν κάποια τελετουργικά δρώμενα με χοίρους, αυτό σημαίνει πως η επίμαχη ευαγγελική αφήγηση είναι σώνει και καλά αντίγραφο αρχαιοελληνικών λατρευτικών τελετών;

Το να πιστεύει κανείς κάτι τέτοιο, μαρτυρά εθνικιστική προκατάληψη διότι ανάλογα δρώμενα θα μπορούσαν να υπήρχαν και σε κάποια από τις χιλιάδες άλλες θρησκείες των αρχαίων λαών. Θα μπορούσε κανείς λοιπόν να αναφέρει χιλιάδες περιστατικά μύησης από άλλες θρησκείες, χωρίς να κολλήσει στους χοίρους.»

Απάντηση:

Ε, δε θ’ απολογηθούμε τώρα κι από πάνω επειδή τολμήσαμε να προφέρουμε την απαγορευμένη φράση «αρχαία Ελλάδα»! Όσο για το αν υπήρχαν παρόμοια τελετουργικά δρώμενα με χοίρους και σε άλλες θρησκείες, από την έρευνα που είχα κάνει (κάτι που ο φίλος μας απέκλεισε να είχε συμβεί) πέραν του γεγονότος ότι τα γουρούνια θεωρούνταν και από άλλους αρχαίους λαούς ακάθαρτα και θυσιάζονταν κατά τη διάρκεια λατρευτικών τελετών, δεν προέκυψε κάποιο άλλο στοιχείο που να παραπέμπει στα δρώμενα της Ελευσίνας. Και βέβαια, NAI, κόλλησα στο είδος! Διότι ακριβώς εκεί βρίσκεται όλη η (3η) ομοιότητα. Δεν μ’ ενδιαφέρει αν υπάρχουν «χιλιάδες περιστατικά μυήσεως από άλλες θρησκείες» που θα μπορούσα να είχα αναφέρει, διότι το θέμα μας δεν ήταν γενικά κι αόριστα τα αρχαία μυστήρια, αλλά μια εντελώς συγκεκριμένη τελετή καθαρμού που παρουσιάζει καταπληκτικές ομοιότητες με την επίμαχη βιβλική αφήγηση.


Ένσταση 5η:

«Γιατί θα έπρεπε να πιστέψουμε ότι τα δρώμενα τής Ελευσίνας είναι ιστορικά, ενώ τού Ιησού μυθολογικά; Μόνο όσοι αποκλείουν την πιθανότητα όντως να υπάρχουν δαίμονες οι οποίοι και μπήκαν τότε στους χοίρους, έχουν λόγο να πιστεύουν κάτι τέτοιο. Διότι αν αποδέχονταν το αντίθετο, θα έπρεπε αυτόματα να αποδεχτούν και τον Χριστό και βέβαια την ιστορικότητα τού γεγονότος. Στην περίπτωση τής Ελλάδας όμως κανείς δεν τους διαβεβαιώνει πως το «κακό» που έφευγε από τους μύστες, όντως ΔΕΝ είχε μεταφυσική υπόσταση, αλλά «μυθοπλαστική». Έτσι λοιπόν, τόσο στον Ιησού όσο και στην Ελλάδα συμπεριφέρονται με τον ίδιο ακριβώς τον ίδιο τρόπο: υποτιμητικά και ανιστόρητα, με συμπεράσματα αναπόδεικτα και αποδοχές μεροληπτικές.»

Απάντηση:

Δεν έχω κανένα πρόβλημα να αποδεχθώ τα μυστηριακά δρώμενα ως ιστορικά, όχι μόνο επειδή έχουμε επαρκέστατες αποδείξεις γι’ αυτό, αλλά κυρίως επειδή δεν υπάρχει τίποτα σ’ αυτά που να αντίκειται στην κοινή λογική! Επρόκειτο απλώς για λατρευτικές τελετές. Αυτό είναι όλο. Το μεταφυσικό κομμάτι όμως που αφορά στη μετάβαση του κακού στους χοίρους, και βέβαια δεν είναι δυνατόν να το αποδεχθώ, και φυσικά το θεωρώ εξίσου μυθοπλαστικό όσο και τη βιβλική ιστορία με τους δαιμονισμένους χοίρους. Πώς θα μπορούσα άλλωστε να κάνω διαφορετικά; Πώς είναι δυνατόν να συμφωνήσω με την αντίληψη ότι τα κακόμοιρα τα γουρούνια όντως είλκυαν τα (αμφιβόλου ύπαρξης και άγνωστης υπόστασης) ακάθαρτα πνεύματα; Όπως με χιούμορ σχολιάζει ο Μιχάλης Καλόπουλος στο βιβλίο του Το θέατρο τής σωτηρίας, μπορεί τα ζώα αυτά, «πράγματι να ανακατεύονται με βρωμιές, αλλά απ' ότι γνωρίζουμε… ποτέ δεν υπήρξε εντολή… που να τους το απαγορεύει»! (11)


Ένσταση 6η:

«Δεν ξέρω για ποιον λόγο δεν είσαι αγνωστικιστής αλλά δογματίζεις ότι δαίμονες δεν υπάρχουν.»

Απάντηση:

Την ύπαρξη πνευμάτων, αν και τη θεωρώ εξαιρετικά αμφίβολη, ασφαλώς και δεν μπορώ να την αποκλείσω. Η μετάβαση όμως των πνευμάτων στους χοίρους -ζώα που κατά… διαβολική σύμπτωση θεωρούνταν από πολλούς αρχαίους λαούς ακάθαρτα- ε, όπως και να το κάνουμε, μού πέφτει κομματάκι βαριά στο στομάχι, γι’ αυτό και τη χαρακτήρισα μυθοπλασία.


Ένσταση 7η:

«Εμείς πιστεύουμε ότι υπάρχουν δαίμονες. Εσύ πιστεύεις ότι δεν υπάρχουν. Αποδείξεις δεν έχει κανείς. Φαινομενολογία δαιμονισμού όμως αποδεδειγμένα υπάρχει. Απλώς η επιστήμη δεν έχει ακόμα αποφανθεί πλήρως για τα αίτιά της.»

Απάντηση:

Η κότα έκανε τ’ αβγό ή το αβγό την κότα; Γιατί η ύπαρξη του ψυχοπαθολογικού φαινομένου της δαιμονοκαταληψίας να συνηγορεί υπέρ της ύπαρξης του δαιμονισμού και κατ’ επέκταση του Διαβόλου, και όχι το αντίστροφο: η πεποίθηση δηλαδή περί ύπαρξης του δαιμονισμού να προήλθε μέσα από την παρατήρηση του ψυχοπαθολογικού φαινομένου της δαιμονοκαταληψίας;


Ένσταση 8η:

«Μεροληπτείς με παραλληλισμούς υπέρ τής θρησκείας τής αρχαίας Ελλάδας παρακάμπτοντας την παρουσία τού Χριστιανικού Θεού στην αρχαιότερη των Ελευσινίων ''Παλαιά Διαθήκη'' των Ιουδαίων, όπου είχε απαγορευτεί η βρώση των χοίρων και παρουσιάζονται οι δαίμονες αλλά και ο Διάβολος.»

Απάντηση:

Ελπίζω να μην υπονοεί ο φίλος ότι το Δευτερονόμιο και το Λευϊτικό γράφτηκαν την εποχή του…Μωυσή στην οποία και ανάγεται η εν λόγω απαγόρευση! Οι λατρευτικές τελετές προς τιμήν της Δήμητρας πάντως ανάγονται ήδη στην εποχή των Πελασγών (12), κάτι που και οι ίδιοι οι χριστιανοί δεν έχουν κανένα πρόβλημα να αποδεχθούν.


Ένσταση 9η:

Οι υποτιθέμενες ομοιότητες στην πραγματικότητα δεν είναι ομοιότητες, αλλά διαφορές! Συγκεκριμένα:

α. Περί τού χρόνου

«Από πού ακριβώς προκύπτει ότι το περιστατικό στα Γάδαρα έλαβε χώρα κάποιο δειλινό, βράδυ ή νύχτα; Βοσκάνε οι χοίροι τη νύχτα και το δειλινό ή με πανσέληνο; Μάλλον όχι.»

Απάντηση:

Και βέβαια δεν βόσκουν οι χοίροι στο σκοτάδι. Όμως έτσι τουλάχιστον όπως περιγράφεται η διαδοχή των γεγονότων, κάτι φαίνεται να μην κολλάει στη διήγηση. Συγκεκριμένα, η επιβίβαση στο πλοιάριο με προορισμό την αντίπερα όχθη -όχι κανένα… υπερατλαντικό ταξίδι δηλαδή-, έγινε «οψίας γενομένης». Κάποια στιγμή και ενώ ήδη είχαν ξανοιχτεί, ενέσκηψε τότε η θύελλα κατά τη διάρκεια της οποίας ο Ιησούς κοιμόταν. Ακολουθεί η εντυπωσιακή κατασίγαση της τρικυμίας η οποία... -θου, Κύριε, φυλακήν τω στόματί μου- (13), και τελικά φτάνουν αισίως απέναντι. Λέτε να είχε ήδη ξημερώσει; Σχεδόν απίθανο. Σούρουπο ξεκίνησαν και η απόσταση που είχαν να διανύσουν δεν ήταν δα και τόσο μεγάλη. Η θαλασσοταραχή δε όπως προκύπτει από τα Ευαγγέλια δεν διήρκεσε πολύ και συνεπώς δεν μπορεί να τους καθυστέρησε ιδιαίτερα. Οπότε λογικά (μα και την ίδια στιγμή… παράλογα) το επίμαχο περιστατικό πρέπει να «έγινε» στο σκοτάδι. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει, ειρήσθω εν παρόδω, και ο Στέλιος Ράμφος ο οποίος στο βιβλίο του Το μυστικό τού Ιησού επιχειρώντας να προσεγγίσει ερμηνευτικά το «νυχτερινό στοιχείο και πλαίσιο των αφηγήσεων» κάνει λόγο για «μία δέσμη παραδόξων, μία “νυχτερινή” συνάφεια θαυμάτων τού Ιησού». (14)

Εδώ όμως ούτως ή άλλως θα πρέπει να επισημανθεί ότι το μυθολογικό υπόβαθρο μιας ιστορίας και η πρόσληψη στοιχείων από προγενέστερες δοξασίες, δεν τεκμηριώνεται κατ’ ανάγκην από την απόλυτη, λέξη προς λέξη ταύτιση της με την αρχική εκδοχή. «Οι ιστορίες μπορεί να έχουν το ίδιο παγκόσμιο θέμα, αλλά να το εκφράζουν λίγο διαφορετικά, καθώς εξαρτάται από τη διατύπωση των λαών που τις αφηγούνται. […] Εάν δεν βρίσκεσαι σε επιφυλακή για να επισημάνεις τα παράλληλα θέματα, μπορεί να νομίσεις ότι πρόκειται για τελείως διαφορετικές ιστορίες, αλλά δεν είναι έτσι» (15). Έτσι λοιπόν το παράλληλο θέμα που μπορεί να εντοπισθεί εδώ -έστω και επαγωγικά- είναι το σκοτάδι.


β. Η έξοδος του κακού

«Στην Ελευσίνα δεν έφευγαν κάποια κακά πνεύματα, αλλά ''αμαρτήματα''. Στα Γάδαρα όμως έφυγαν δαίμονες.»

..

Απάντηση:

Εδώ ο φίλος αρνείται την εμπλοκή οποιωνδήποτε πνευμάτων κάνοντας λόγο για απλά «αμαρτήματα». Πολύ ωραία. Αυτό δηλαδή πού έλεγα κι εγώ από την αρχή! Ελπίζω μόνο να βρει και μια πειστική εξήγηση για το γεγονός ότι νωρίτερα με είχε κατηγορήσει πως με το να θεωρώ την έξοδο του κακού από τους μύστες μυθοπλαστική και ν’ αποκλείω κάθε πιθανότητα μεταφυσικής υπόστασης αυτού, συμπεριφέρομαι στην Ελλάδα «υποτιμητικά και ανιστόρητα»! Αφού κι ο ίδιος δεν πιστεύει ότι έφευγε κανένα κακό τότε στις μυστηριακές τελετές, προς τι το σχόλιο εκείνο; Το ερώτημα βέβαια είναι ρητορικό. Η απάντηση, βλέπετε, είναι ήδη γνωστή.

Για να μείνουμε στην ουσία όμως, οι αρχαίοι Έλληνες ΠΙΣΤΕΥΑΝ στην ύπαρξη κακών πνευμάτων και δαιμόνων. Σημασία λοιπόν δεν έχει η διατύπωση, αλλά η ουσία. Και η ουσία είναι ότι τόσο οι βιβλικοί δαίμονες που -να τονιστεί αυτό- κατοικούσαν μέσα στο σώμα του Γεργεσηνού όσο και οι ακαθαρσίες της ψυχής του μύστη, εντός αυτού κι εκείνες, περιγράφουν το ίδιο ακριβώς πράγμα! Κακό υπήρχε μέσα στον δαιμονισμένο, κακό και στους μύστες. Έξοδο του κακού είχαμε στη μία περίπτωση, έξοδο του κακού και στην άλλη! Το θέμα είναι που μετράει, αγαπητοί μου! Το θέμα.


γ. Μετάβαση σε χοίρους

«Στην Ελευσίνα δεν υπάρχει απόδειξη ότι το κακό πήγαινε στους χοίρους. Στα Ευαγγέλια αντίθετα έχουμε τη φαινομενολογική απόδειξη της μετάβασης διότι μόλις οι δαίμονες εισέρχονται στους χοίρους, αυτοκτονούν όλοι μαζί ''μόνοι'' τους. Κανείς δεν τους θανατώνει. Αν δεν αυτοκτονούσαν, τότε δεν θα υπήρχε και κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι όντως μπήκαν στους χοίρους.»

Απάντηση:

Τα ίδια κι εδώ. Και παρακάτω. Και αλλού. Βλέπει ο φίλος τα δέντρα και χάνει το δάσος. Αντί να δει το κοινό θέμα, προσπαθεί να αποδείξει την αντικειμενική (;) πραγματικότητα των βιβλικών γεγονότων αντιδιαστέλλοντάς την με την -και καλά- υποκειμενική πραγματικότητα της διαδικασίας του καθαρμού. Όμως δεν είναι έτσι. Πρώτον και κύριον, και εδώ υπάρχει κοινό θέμα: το κακό μεταφέρεται -πραγματικά (;) ή κατ’ ισχυρισμόν, δεν έχει καμία σημασία- σε κάποια πολύ συγκεκριμένα ζώα: τα γουρούνια! Ό,τι κι αν αντιτάξει κανείς, το γεγονός αυτό δεν αλλάζει! Το θέμα είναι άλλο: Βγαίνει το κακό και στις δυο περιπτώσεις από τον άνθρωπο ή δε βγαίνει; Μπαίνει σε χοίρους ή δε μπαίνει;

Άλλωστε, για να θέσουμε το θέμα και στη σωστή του διάσταση, το να μιλά κανείς σε σχέση με την ιστορία στα Γάδαρα για ύπαρξη «φαινομενολογικής απόδειξης» της μετάβασης των δαιμόνων στους χοίρους, αν το αντιλαμβάνεται ο αγαπητός φίλος, στην πραγματικότητα μας οδηγεί ακριβώς εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε! Το «κυκλικό» αυτό επιχείρημα, βλέπετε, προϋποθέτει εξ υπαρχής την πίστη σ’ αυτό που στη περίπτωση μας… αμφισβητείται! Ο ορισμός τού φαύλου κύκλου δηλαδή!


δ. Περί επιθυμίας

«Πως αποδεικνύεται ότι οι δαίμονες όντως έλκονταν από τους χοίρους και όχι από κάποια άλλα ζώα που τύχαινε να βρίσκονται εκεί κοντά π.χ. από κάποια πτηνά; Από πού προκύπτει κάτι τέτοιο;»

Απάντηση:

Κι εδώ μία από τα ίδια. Διότι τι νόημα έχει η ερώτηση πώς αποδεικνύεται ότι οι χοίροι όντως είλκυαν το κακό, όταν κάλλιστα κι εγώ μπορώ να ρωτήσω πώς αποδεικνύεται πέραν πάσης αμφισβήτησης ότι όλα αυτά που υποτίθεται ότι έγιναν στα Γάδαρα, όντως συνέβησαν;

Από ’κεί και πέρα νομίζω ότι εδώ έχουμε αυταπόδεικτα πράγματα. Εφόσον δηλαδή στη συγκεκριμένη τελετή ο χοίρος ήταν ο φαρμακός μέσω του οποίου (πιστευόταν ότι) επιτυγχανόταν η απομάκρυνση των δαιμόνων (ακαθαρσιών, αμαρτημάτων, αρνητικής ενέργειας ή όπως αλλιώς θέλετε πείτε το), το κακό λογικά εκεί (πιστευόταν ότι) πήγαινε. Όπως ακριβώς και με τον περιβόητο «αποπομπαίο τράγο» των Ισραηλιτών. Στην πραγματικότητα βέβαια η χρήση χοίρων στα Μυστήρια είχε και έναν άλλο πρακτικό λόγο: ότι τα ζώα αυτά ήταν προσιτά ακόμα και για τα μικρότερα βαλλάντια. Το ζήτημα όμως είναι τι πιστευόταν ότι συνέβαινε με τα χοιρίδια, και όχι τι πραγματικά γινόταν!
..

ε. Η κατακρήμνιση

«Η κατακρήμνιση χοίρων γινόταν στα Θεσμοφόρια και όχι στα Ελευσίνια. Στα Ελευσίνια τα ζώα σφάζονταν! Στα Ευαγγέλια δε μόνα τους πνίγονται (ή από τους δαίμονες, αν πιστεύεις).»
..

Απάντηση:

Εδώ ο φίλος φαντάστηκε ότι μπήκα στη διαδικασία της αντιπαράθεσης μαζί του χωρίς να είμαι κατατοπισμένος για το θέμα που σκόπευα να θίξω. Έτσι βιάστηκε να συμπεράνει ότι δεν γνώριζα τι γινόταν στα Θεσμοφόρια, και τι στα Ελευσίνια, κι ας τα είχα αναφέρει όλα σαφέστατα σε προηγούμενη επιστολή μου.

Όπως και να ’χει, η κατακρήμνιση χοίρων στα Θεσμοφόρια συσχετίστηκε με την ευαγγελική αφήγηση, διότι η γιορτή αυτή (αλλά και οι μύθοι που τη συνόδευαν) όπως είπαμε ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τα Ελευσίνια! Δεν συγκρίναμε δηλαδή το κάψιμο του Ιούδα με το… Οκτόμπερφεστ, ούτε τον κλήδονα με το Λαβ Παρέιντ του Βερολίνου. Συγκρίναμε τον Επιτάφιο θρήνο με τον θρήνο για τον χαμό του Άδωνη, το Καρναβάλι με τη Διονυσιακή λατρεία, τις φωτιές τού Αϊ-Γιαννιού με τις πυρολατρικές τελετές της αρχαιότητας.

Ας κρατήσουμε λοιπόν την ουσία: Τόσο στον μύθο όσο και στα Θεσμοφόρια βλέπουμε χοίρους να τους τρώει η μαρμάγκα στον γκρεμό! Έχουμε λοιπόν ή δεν έχουμε κοινό στοιχείο και εδώ;


στ. Οι σκοτεινές οντότητες

«Με συγχωρείς αγαπητέ μου. Τι λες εδώ; Κατακρημνίζονταν οι χοίροι στην Ελευσίνα και μέσα τους υπήρχε ο Πλούτωνας ή τους συνόδευε; Σε παρακαλώ δηλαδή! Σοβαρέψου!»

Απάντηση:

Και εδώ άλλα έγραψα, άλλα κατάλαβε ο φίλος που μου απάντησε! Πότε είπα ο άμοιρος ότι στην Ελευσίνα κατακρημνίζονταν χοίροι και ακόμα χειρότερα, ότι υπήρχε μέσα τους ο... Πλούτων ή ότι... τους συνόδευε;;!! Αν είναι δυνατόν δηλαδή! Θεωρείται τώρα απάντηση αυτό; Ή λέμε εκεί κάτι μόνο και μόνο για να το πούμε; Η κατακρήμνιση των χοίρων λοιπόν, όπως σαφέστατα είχα αναφέρει, εκτός από κεντρικό τελετουργικό στοιχείο των Θεσμοφορίων εμφανίζεται και στον ΜΥΘΟ της αρπαγής της Κόρης: «Εκείνη την ώρα κάποιος χοιροβοσκός, ο Ευβουλεύς, έβοσκε τους χοίρους του στον τόπο της αρπαγής. Ξαφνικά άνοιξε η γη μπροστά του και μέσα στο χάσμα από το οποίο διέφυγε ο Πλούτων με την Κόρη, γκρεμίστηκαν και οι χοίροι.»

Αυτά ακριβώς είχα γράψει. Ποιος είναι, λοιπόν, εδώ αυτός που πρέπει να σοβαρευτεί;


ζ. Το νερό

«Τι σχέση έχει το πνίξιμο με το λούσιμο; Άλλο καθαρμός και άλλο πνιγμός στο νερό. Στην Ελευσίνα δεν έπνιγαν τους χοίρους. Στην Ελευσίνα λούζονταν (με σκοπό τον καθαρμό) οι άνθρωποι. Στα Ευαγγέλια πάλι δεν λούζονται οι αποδαιμονισμένοι. Καμία σχέση λοιπόν!»

Απάντηση:

Κατ’ αρχάς, στη θάλασσα δεν λούζονταν μόνο οι μύστες, αλλά και οι χοίροι! Για να μην μακρηγορούμε λοιπόν, ένα είναι το ζητούμενο: Καταλήγουν τα ζώα και στις δύο περιπτώσεις στο νερό ή δεν καταλήγουν; Αυτό είναι το κοινό θέμα εδώ.


η. Θάνατος χοίρων

«Ο θάνατος των χοίρων τής Ελευσίνας προκαλούνταν από ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ σε αιματηρή θυσία με ΜΑΧΑΙΡΙ. Στην ιστορία με τον Ιησού όμως δεν είναι σαφές αν οδηγήθηκαν τα ζώα στον πνιγμό τους από κάποιον. Αντιλαμβάνεσαι την διαφορά;»

Απάντηση:

Και εδώ ένα είναι το θέμα: Αποχαιρετούν οι τετράποδες μπριζόλες και στις δύο περιπτώσεις μετά το μπανάκι τον μάταιο τούτο κόσμο ή δεν τον αποχαιρετούν;


θ. Εξαγνισμός του ανθρώπου

«Στην Ελευσίνα δεν υπάρχει κανένα σημάδι ότι οι άνθρωποι όντως εξαγνίζονται. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ούτε καν σημάδι ότι πριν ήταν ''βρώμικοι'' ή δαιμονισμένοι. Αυτό το υποστηρίζουν οι ίδιοι. Απόδειξη όμως δεν έχουν. Στα Ευαγγέλια αντίθετα η τραγική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ο δαιμονισμένος, περιγράφεται λεπτομερέστατα και πιστοποιείται και από άλλους!»

Απάντηση:

Αχ, αχ, αχ… Τα ίδια Παντελάκη μου, τα ίδια Παντελή μου! Όπως και στην 3η ομοιότητα, έτσι και εδώ ο φίλος υποπίπτει στο ίδιο σφάλμα λογικής: αντί να δει το κοινό θέμα, προσπαθεί να αποδείξει την -και καλά- αντικειμενική πραγματικότητα των βιβλικών γεγονότων αντιδιαστέλλοντάς την με την υποκειμενική πραγματικότητα του καθαρμού. Το να μιλάμε, όμως, σε σχέση με την ιστορία στα Γάδαρα για ύπαρξη «φαινομενολογικής απόδειξης» του δαιμονισμού, μας οδηγεί για άλλη μια φορά εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε! Διότι και εδώ η «απόδειξή» την οποία υποτίθεται ότι μας παρέχουν τα Ευαγγέλια προϋποθέτει εξ υπαρχής την πίστη σ’ αυτό που… αμφισβητείται! Και εδώ δηλαδή έχουμε τον απόλυτο ορισμό του φαύλου κύκλου! Για αυτόν ακριβώς τον λόγο προτείνω απλά να σταθούμε στο κοινό θέμα. Έτσι λοιπόν και στις δύο περιπτώσεις το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι παρά ο εξαγνισμός του ανθρώπου. Αυτό είναι που μετρά.


Ένσταση 10η:

«Ακόμα και αν οι 9 υποτιθέμενες ομοιότητες είναι όντως ομοιότητες, τι θα πει αυτό; Και μεταξύ μας υπάρχουν ομοιότητες, και μάλιστα περισσότερες από 9:

1. Είμαστε και οι 2 Έλληνες.
2. Χρησιμοποιούμε υπολογιστή.
3. Ενδιαφερόμαστε για το ζήτημα ''θρησκεία''.
4. Κάνουμε χρήση διαδικτύου.
5. Ζούμε και οι δύο στην Ελλάδα.
6. Κοινοποιούμε στους ίδιους παραλήπτες.
7. Είμαστε και οι δύο επί το πλείστον ευγενικοί.
8. Χρησιμοποιούμε και οι δύο χρωματιστά κείμενα.
9. Καθόμαστε και οι δύο σε καρέκλα ενόσω γράφουμε.

Ερωτώ λοιπόν: Σημαίνουν αυτές οι 9 ομοιότητες ότι εγώ είμαι εσύ ή εσύ εγώ; Σημαίνουν ότι εγώ αντιγράφω εσένα ή εσύ αντιγράφεις εμένα; Μάλλον όχι. Εσύ όμως με τη λογική σου ''απέδειξες'' ότι τα παραπάνω… συμβαίνουν. Διότι εφόσον κι εγώ βρήκα 9 ομοιότητες μεταξύ μας, αυτό σημαίνει ότι ταυτιζόμαστε. Εάν δεν έβρισκα τίποτα, τότε δεν θα ταυτιζόμαστε. Αυτή είναι η αποδεικτική λογική σου. Σου τη χαρίζω. Δεν μου αρκεί και να με συμπαθάς!»

Απάντηση:

Αναφορικά με τις όντως καταπληκτικές ομοιότητες που «ανακάλυψε» ο φίλος ανάμεσα σε μένα και σ’ αυτόν, πρέπει να ομολογήσω ότι έχει δίκιο: Μπορεί να βρει κανείς και άλλα σημεία ταύτισης αν θέλει. Όπως για παράδειγμα το ότι και οι δύο είμαστε άντρες - α ναι, και ζούμε κιόλας και στον ίδιο πλανήτη!

Για να σοβαρευτούμε όμως τώρα λιγάκι, εντάξει, η αποδεικτική μου λογική είναι ανεπαρκής. Η δική του λογική όμως ξέρετε τι μου θυμίζει; Το παράδοξο με τον αστυνομικό και το μπουζούκι: Αφού και το μπουζούκι αλλά και ο αστυνομικός είναι όργανα, τότε και ο αστυνομικός είναι... μπουζούκι! Κάτι τέτοιο λέει όταν βάζει τις ομοιότητες ανάμεσα μας κι εκείνες μεταξύ μυστηρίων και Γαδάρων στο ίδιο σακί! Διότι Έλληνες υπάρχουν και άλλα πόσα εκατομμύρια στον κόσμο, ξέρετε! Και στην Ελλάδα βέβαια! Όσο για τους χρήστες του Διαδικτύου ή γενικά υπολογιστών που συν τοις άλλοις κάθονται κιόλας σε καρέκλα όταν γράφουν (τι πρωτότυπο, Θεέ μου), αφήστε τα καλύτερα! Αμ, το άλλο; Χρησιμοποιούμε, λέει, και οι δύο χρωματιστά κείμενα. Τι λέει, ρε παιδί μου!! Είμαστε δηλαδή οι μοναδικοί Έλληνες στη χώρα αυτή που όταν γράφουν στον υπολογιστή -καθισμένοι, εννοείται- χρησιμοποιούν χρωματιστή γραμματοσειρά, ε;

Λοιπόν, να συνεχίσουμε το καλαμπούρι ή έγινε σαφές ότι οι σοφιστείες και τα ρητορικά τεχνάσματα άνευ αντικειμένου δεν πιάνουν σε όλους τους ανθρώπους; Ας δούμε λοιπόν την ουσία. Όλες αυτές οι ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσά σ’ εμένα και τον φίλο -αλλά ΟΛΕΣ!- μπορούν στο λεπτό να εντοπισθούν και σε εκατομμύρια άλλους ανθρώπους! Ισχύει μήπως το ίδιο και για τις «άλλες» ομοιότητες; Δεν ξέρω, εσείς να μου πείτε. Πέφτουν καθημερινά δαιμονισμένα γουρούνια σε γκρεμούς και πνίγονται; Ή μήπως κάνουν συχνά μπάνιο λίγο προτού θυσιαστούν σε κάποιον θεό;

Πέραν τούτου

Τα δραματικά γεγονότα στα Γάδαρα υποτίθεται ότι ιστορούνται από τους ίδιους τους μαθητές του Ιησού ως αυτόπτες μάρτυρες. Πώς είναι δυνατόν, λοιπόν, ο ένας να κάνει λόγο για έναν δαιμονισμένο, ενώ ο άλλος για δύο; Εκεί μπροστά ήτανε όλοι τους - έλεος, δηλαδή!!

Η απάντηση που έλαβα επ’ αυτού ήταν ότι σε μια τυχαία συνάντηση με έναν φίλο ο οποίος συνοδευόταν από κάποιο άλλο άγνωστο σ’ εμάς άτομο, ασφαλώς και δεν θα ήταν παράδοξο ή αντιφατικό αν εμείς δεν αναφέραμε καθόλου την παρουσία του ατόμου εκείνου, ενώ κάποιος άλλος που ήταν παρών στη συνάντηση, την ανέφερε!

Αυτό σίγουρα είναι σωστό. Με τη διαφορά όμως ότι στην ιστορία με τους Γαδαρηνούς δεν μιλάμε για μια τυχαία, αδιάφορη συνάντηση με έναν φίλο την οποία ο καθένας καταγράφει και αξιολογεί εντελώς διαφορετικά, αλλά για ένα... ΘΑΥΜΑ! Δεν είναι δυνατόν να είσαι εκεί μπροστά, να βλέπεις να συμβαίνουν όλα αυτά τα απίθανα και να μη θυμάσαι αν ο δαιμονισμένος ήταν ένας ή δύο! Είναι αδιανόητο! Να δεχθώ, λοιπόν, ότι εδώ κάποιος απλώς ήθελε να βάλει λίγη σάλτσα παραπάνω, να το δεχθώ! Μη μου λένε, όμως, πως είναι το ίδιο με μια τυχαία συνάντηση ανάμεσα σε φίλους!

Εκτός αυτού υπάρχει και κάποια άλλη παραφωνία που προβληματίζει: η κραυγαλέα διαφορά αναφορικά με τον τόπο στον οποίο διαδραματίστηκε η ιστορία, και το γεγονός ότι πουθενά, ούτε στα Γάδαρα αλλά ούτε και στα Γέρασα υπήρχε κάποια λίμνη! Για το συγκεκριμένο θέμα ο Κολιτσάρας παρακάμπτοντας εντελώς το πατριδωνυμικό «Γερασηνοί», το οποίο απαντά ήδη και σε αρχαίους κώδικες, θεωρεί ότι στην προκειμένη περίπτωση απλώς έχουμε δυο διαφορετικά ονόματα για τον ίδιο ακριβώς τόπο: «Κατά μεν τον ευαγγελιστήν Ματθαίο τα Γάδαρα ονομάζονται ‘‘Χώρα των Γεργεσηνών” (κεφ. Η΄ 28), κατά δε τον Μάρκον (Ε΄ 1) και Λουκάν (Η΄ 26) ‘‘Χώρα Γαδαρηνών”» (16). Aυτό φυσικά δεν ισχύει. Πόλη Γάδαρα υπήρχε, και οι κάτοικοί της ονομάζονταν Γαδαρηνοί. Πόλη Γέρασα επίσης υπήρχε. Οι κάτοικοί της ήταν οι Γερασηνοί. Το όνομα «Γεργεσηνοί» όμως είναι δυσεξακρίβωτο από που προέκυψε. Η σημερινή Τζεράς μια φορά δεν ήταν κάποια πόλη Γεργησός ή (Γέργεσα) όπως λανθασμένα αναφέρει ο Γουίλσον (17), αλλά τα αρχαία Γέρασα. Όπως και να ’χει πάντως, ένα είναι το σίγουρο: Απ’ όποιους κι αν προέρχονται τα περί Γαδάρων ή Γεράσων, τα άτομα αυτά προφανώς δεν είχαν ιδέα για τη γεωγραφία της περιοχής! Να προέρχονται από τους μαθητές; Αν είναι δυνατόν! Μήπως απ’ τους αντιγραφείς; Μα τι λόγο είχαν ν’ αλλάξουν τον αρχικό τόπο των πρωτοτύπων; Συνεπώς πόσο παράλογη μπορεί να είναι τελικά η εικασία ότι το «συμβάν» με τους χοίρους στην πραγματικότητα ποτέ δεν συνέβη, αλλά επινοήθηκε υπό την επιρροή των αρχαίων μυστηρίων και «τοποθετήθηκε» στη συγκεκριμένη (ευρύτερη) περιοχή ακριβώς επειδή εκεί κατοικούσαν κυρίως εθνικοί;

Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ

[1] Κατά Χριστιανών, σελ. 61, Θύραθεν εκδόσεις

[2] Αγία Γραφή Βίβλος (ερμηνευτική απόδοση : Ι. Θ. Κολιτσάρα),
τ. 6, σ. 36, εκδ. Κ. Κουμουνδουρέα

[3].Τα μυστήρια τού Ιησού, σ. 66, εκδ. Ενάλιος

[4] ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ, 1963, τ. 7, σ. 445, λήμμα: Θεσμοφόρια

[5].Ομ., τ. 6, σ. 916, λήμμα: Ευβουλεύς
..

Επίσης:

Προλεγόμενα στην μελέτη της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας:
Αρχαίες ελληνικές γιορτές, Jane Ellen Harrison,

σ. 167-169, εκδ. ΕΛΛΑΔΑ

[6].Harrison, σ. 205

[7].ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ, 1963, τ. 2, σ. 300, λήμμα: άλαδε

[8] Carl Kerenyi, ΕΛΕΥΣΙΣ - Μυστήρια και Λατρεία,

εκδ. Ιάμβλιχος

[9] Paul Foucard, Τα Ελευσίνια Μυστήρια, σ. 200,

εκδ. Iάμβλιχος

[10] Harrison, σ. 206

[11].Μ. Καλόπουλος, Το θέατρο της σωτηρίας, σ. 349-350

[12].J. E. Harrison, Αρχαίες ελληνικές γιορτές, σ. 167-168,

εκδ. ΕΛΛΑΔΑ

Επίσης:

ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ, 1963, τ. 6, σ. 227,

λήμμα: Ελευσίνια Μυστήρια

[13] Το θέμα της κατασίγασης τής τρικυμίας είχε καταγραφεί

ήδη πριν από τον Ιησού ως θαύμα του Ορφέα.

Μ. Καλόπουλος, Τo θέατρο της σωτηρίας, σ. 425
(Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, τόμος 4, 48.6)

[14].Σ. 384, εκδ. Αρμός

[15] Joseph Campbell, H δύναμη του μύθου, σ. 41,

εκδ. Ιάμβλιχος

[16].Αγία Γραφή Βίβλος, τ. 6, σ. 444

[17].Ian Wilson, Ιησούς - Οι μαρτυρίες, σ. 52

..

..